ساختار فرهنگی، هنری و اقتصادی خانقاه‌ها در فرآیند رشد مریدان صوفیه ایلخانان ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

2 گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور، دانشگاه پیام نور تهران، تهران، ایران.

چکیده

خانقاه به عنوان مرکز عرفان و تصوف ایرانی و اسلامی و بنایی مقدس، با کارکردهای گوناگون اجتماعی، فرهنگی، هنری، اقتصادی و سیاسی، به نوعی بازنمایی فرهنگ و تمدن ایرانی است. عصر ایلخانی به عنوان دوره‌ی گسترش تصوف و خانقاه‌سازی شناخته می‌شود. در این برهه خانقاه‌ها، مأمنی اجتماعی و فرهنگی و مکانی مقدس قلمداد می‌شدند که جای مدارس را گرفته و علاوه بر زهد و عبادت، برنامه‌های دیگری در آنها انجام می‌شد. در این مقاله تلاش شده است که از  میان عوامل متعدد تأثیرگذار در پیدایش و رشد تصوف و خانقاه‌ها در دوره ایلخانان به مهم‌ترین آنها اشاره شود. در واقع پژوهش مذکور، تأثیر عوامل کلیدی در فرآیند گسترش صوفیان در دوره‌ی ایلخانان را بررسی می‌کند. از آنجا که نمی‌توان از نقش تصوف در دوره‌ی ایلخانان بر بناهای خانقاه‌های این دوره صرف نظر نمود؛ مطالعه‌ی معماری خانقاه‌ها، به منظور بررسی عوامل گسترش تصوف ایلخانی قابل توجه است، چرا که با مطالعه عوامل فرهنگی و هنری بناهای خانقاه‌ها می‌توان با ساختار آن در این برهه آشنا شد. روش پژوهش مقاله حاضر توصیفی‌ـ‌تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات به شیوه‌ی مطالعه‌ی منابع کتابخانه‌ای است و برای بررسی نقش بناهای خانقاهی در گسترش تصوف در دوره‌ی ایلخانان، به مطالعه عوامل فرهنگی و هنری بناهای خانقاه‌ها پرداخته شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد معماری خانقاه‌ها و ساختار هنری آنها، ارتباط تنگاتنگی با اندیشه‌های عرفانی و صوفیانه داشته است و بررسی ساختار هنری و عناصر نمادین خانقاه نمایان‌گرِ ارتباط مستقیم آن با گسترش عرفان و تصوف در دوره ایلخانان است. در هنر معماری اسلامی، بسیاری از نمادپردازی‌ها منشاء عرفان و تصوف بوده است. رخداد‌های فرهنگی و هنری خانقاه‌ها در رشد مریدان صوفیه در دوره ایلخانان مؤثر بوده و رواج تصوف در این دوره، پیوندی میان عرفان و تصوف و هنر دوره‌ی ایلخانی ایجاد کرد.

اهداف پژوهش:
1.بررسی تأثیر مهم‌ترین عوامل در پیدایش و رشد تصوف و خانقاه‌ها در دوره ایلخانان.
 2.مطالعه معماری خانقاه‌ها و بررسی تأثیر آن در گسترش تصوف ایلخانی.

سؤالات پژوهش:
1.مطاالعه، معماری خانقاه‌ها و ساختار هنری آنها چه ارتباطی با اندیشه‌های عرفانی و صوفیانه داشته است؟
2.بناهای خانقاهی چه تأثیری در گسترش تصوف در دوره‌ی ایلخانان گذاشته است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Cultural, Artistic and Economic Structure of Monasteries in the Developing Procedure of the Sufi Followers of the Ilkhanid Era

نویسندگان [English]

  • Amin Naderi Ramezan Abad 1
  • Ali Bahranipour 1
  • Hooshang Khosro Beygi 2
  • Bahador Ghayem 1
1 Department of History, Faculty Literature. Shahid Chamran University of Ahvaz. Ahvaz. Iran.
2 Department of History, Payame Noor University. Tehran. Iran.
چکیده [English]

Monasteries or “Khaneghah”, as the center of Iranian- Islamic mysticism and Sufism and a sacred building, with various social, cultural, artistic, economic and political functions, is a representation of Iranian culture and civilization. The Ilkhanid era is known as the period of the expansion of Sufism and the construction of monasteries. At this time, monasteries were considered a social, cultural, and sacred sanctuary that replaced schools, and in addition to asceticism and worship; other activities took place. In this article, it is attempted to study the various influential factors in the emergence and growth of Sufism and monasteries during the Ilkhanid period. Indeed, the study examines the impact of key factors in the process of expansion and growth of Sufis in the Ilkhanid period. Since the role of Sufism and its influence on the buildings of the monasteries of this period cannot be ignored; the study of the architecture of the monasteries is significant in order to study the factors that led to the spread of Sufism during this stage in history. The research method of this article is descriptive-analytical and the method of collecting information is accomplished by studying library resources and also by observing and analyzing the role of monastic buildings in the spread of Sufism in the Ilkhanid period; furthermore, the cultural and artistic factors of monastic buildings have been studied. The results show that the architecture of monasteries and their artistic structure are closely related to mystical and Sufi ideas and the study of the artistic structure and symbolic elements of the monastery shows its direct relationship with the spread of mysticism and Sufism in the Ilkhanid period. In the art of Islamic architecture, many symbolisms have been the source of mysticism and Sufism. The cultural and artistic events of the monasteries were influential in the growth of Sufi followers during the Ilkhanid period, and the spread of Sufism in this period established a link between mysticism and Sufism and the art of the Ilkhanid period.
Research objectives:
1. To investigate of the influence of the most important factors in the emergence and growth of Sufism and monasteries in the Ilkhanid period.
2. To analyze the architecture of monasteries and examining its impact on the spread of Sufism during the Ilkhanid period.
Research questions:
1. How is the architecture of the monasteries and their artistic structure related to mystical and Sufi ideas?
2. What effect did monastic buildings have on the spread of Sufism during the Ilkhanid period?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Monastery
  • Sufism
  • Ilkhanid Period
  • Architecture of Mmonasteries
ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمان بن علی. (1368). تلبیس ابلیس. ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن. (1368). العبر (تاریخ ابن خلدون). ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ابن‌بطوطه، محمد. (1361). سفرنامه‌ی ابن بطوطه. ترجمه محمد‌علی موحد، تهران: مرکز انتشارات علمی فرهنگی.
ابوالخیر، رشیدالدین فضل‌الله بن عمادالدوله. (1940م). تاریخ مبارک غازنی. به سعی و اهتمام و تصحیح کارل یان، هرتفورد: ستفن اوستین.
انصاری، قاسم. (1382). مبانی عرفان و تصوف. ج 4، تهران: طهوری.
استهری، هادی. (1389). "پیدایش و گسترش خانقاه در ایران". نیم‌سال‌نامه تاریخ نو، شماره1، 17-1.
بخاری مستملی، اسماعیل. (1363). شرح‌التعرف لمذهب التصوف. ج 5، به تصحیح محمد روشن، تهران: انتشارات اساطیر.
بهرامی‌نژاد، فاطمه؛ کابلی، محمدهادی. (1398). "مهندسی فرهنگی در شکل‌گیری الگوی معماری اسلامی". مطالعات هنر اسلامی، شماره 36، 46-27.
بن‌عثمان. (1380). مفتاح‌الهدایه و مصباح‌العنایه. به تصحیح منوچهر مظفریان، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
بیانی (اسلامی ندوشن)، شیرین. (1371). دین و دولت در ایران عهد مغول. ج2، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
بیرونی، ابوریحان. (1362). تحقیق ماللهند. ترجمه منوچهر صدوقی سها، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
پطروشفسکی، ایلیاولویچ. (1362). اسلام در ایران از هجرت تا پایان قرن نهم هجری. ج6، ترجمه کریم کشاورز، تهران: پیام.
جامی، عبدالرحمن. (1858). نفحات‌الانس. به تصحیح ولیام ناسیوس، غلام عیسی موسوی و عبدالحمید موسوی، کلکته: مطبعه لیسی.
جوینی، عطا ملک‌بن‌محمد. (1385). تاریخ جهانگشای. ج 1، به تصحیح محمد قزوینی، تهران: انتشارات دنیای کتاب.
چرخیان، مریم. (1398). "تداعی‌های ذهنی در شناخت شاخصه‌های معماری اسلامی". مطالعات هنر اسلامی، شماره 35، 98-70.
حقیقت، عبدالرفیع. (1375). تاریخ عرفان و عارفان. تهران: انتشارات قومس.
داودی‌مقدم، فریده. (1394). "معرفی خانقاه‌های خراسان و کارکردهای آن‌ها". فصل‌نامه مطالعات فرهنگی–اجتماعی خراسان، 117-93.
دشتی، علی. (1354). در دیار صوفیان (دنباله پرده پندار). تهران: جاویدان.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1369). ارزش میراث صوفیه. ج6، تهران: امیرکبیر.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1375). دنباله روزگاران از پایان ساسانیان تا پایان تیموریان. تهران: سخن.
زهره ‌وند، حامد، فروتن، منوچهر. (1394). "عرفان اسلامی و آرایه‌های معماری: بررسی جامعه‌شناختی پیوند عرفان اسلامی و هنرهای تزیینی معماری ایران در دوره‌ی‌ تیموری". مطالعات محیطی هفت حصار،  شماره 11، 18-5.
سمنانی، علاءالدوله. (1385). خمخانه وحدت. به تصحیح عبدالرفیع حقیقت، تهران: انتشارات کومش.
سهروردی، شهاب­الدین ابوحفص. (1375). عوارف المعارف. ج1، به تصحیح ابومنصور اصفهانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
سهروردی، شهاب‌الدین ابوحفص. (1375). عوارف المعارف. ج1، به تصحیح ابومنصور اصفهانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
شایسته‌فر، مهناز. (1381). "بررسی محتوایی کتیبه‌های مذهبی دوران تیموریان و صفویان". فصلنامه علمی پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شماره 43، 64-58.
شفیعی‌ کدکنی، محمدرضا. (1383). "راه‌های انتشار یک شعر در قدیم". مجله بخارا، ش36، 60-36.
شفیعی ‌کدکنی، محمدرضا. (1388). آنسوی حرف و صوت (گزیده اسرارالتوحید). تهران: سخن.
شریعتی، علی. (1377). تشیع علوی و تشیع صفوی. تهران: چاپخش.
صفا، ذبیح‌الله. (1379). تاریخ ادبیات ایران. ج اول (خلاصه جلد اول و دوم)، تهران: فردوسی.
ظفرنوایی، خسرو. (1396). "بررسی مفهوم عرفانی فضای تهی در معماری اسلامی-ایرانی". مطالعات هنر اسلامی، شماره27، 74-57.
غزالی طوسی. (1390)، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیوجم. ج1، تهران: علمی و فرهنگی.
فرای، ریچارد. (1381). تاریخ ایران (از ظهور اسلام تا آمدن دولت سلجوقیان). ج4، ترجمه حسن انوشه، تهران: مؤسسه انتشارات امیر کبیر.
فروهر، نصرت‌الله. (1387)، سرچشمه‌های عرفان. ج1، تهران: افکار.
قرمانی، احمدبن‌یوسف. (بی­تا). اخبارالدول و آثار الأول فی‌التاریخ. بیروت: عالم‌الکتب.
قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم. (1374). ترجمه رساله قشیریه. ترجمه حسن بن احمد عثمانی، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
قیومی بید هندی، مهرداد؛ سینا، سلطانی. (1393). "معماری گم شده: خانقاه در خراسان سده پنجم". مطالعات معماری ایران، شماره‌ 6، 85-65.
کبری، نجم‌الدین. (1368). فوائح الجمال و فواتح الجلال. ترجمه: محمد باقر خراسانی، تهران: انتشارات مروی.
کرمانی، اوحدالدین. (1366). دیوان رباعیات اوحدالدین کرمانی. به تصحیح احمد ابومحبوب، تهران: انتشارات سروش.
کسروی، احمد. (1339). صوفیگری. تهران: انتشارات گوتنبرگ.
کریمی ملایر، حامدرضا؛ گذشته، ناصر. (1396). "عناصر نمادین در معماری خانقاه‌های ایران از سده‌ی هفتم هجری تاکنون". مطالعات عرفانی، شماره 25، 84-63.
کلاویخو، روی گونزالس. (1366). سفرنامه کلاویخو. ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: نشر علمی و فرهنگی.
کیانی، محسن. (1369). تاریخ خانقاه در ایران. تهران: طهوری.
لمبتن، آن ک.س. (1382). تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ج2، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر نی.
مرتضوی، منوچهر. (1370). مسائل عصر ایلخانان. تهران: انتشارات آگاه.
مستوفی، حمدالله بن ابی بکر. (1364). تاریخ گزیده. به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
مقدم، علی. (بی­تا).  انسان شناخت. ج 1، تهران: عطایی.
مقریزی، تقی‌الدین احمدبن علی. (1326ق). خطط مقریزی: کتاب المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الاثار. ج4، به کوشش شیخ احمد علی الملیجی، مصر، یاقوت حموی، بیروت: معجم البلدان.
منتظر، بهناز؛ سلطان‌زاده، حسین. (1397). "بازتاب نقش پنج ضلعی منتظم در نقوش هندسی معماری اسلامی ایران". مطالعات هنر اسلامی، شماره30، 40-15.
نجفی، عیسی؛ احمدی عالی بری، عسگر. (1398). "زیبایی از دیدگاه مولانا و انعکاس آن در محراب‌های زرین فام دوران ایلخانی". مطالعات هنر اسلامی، شماره 36، 258-231.
نفیسی، سعید. (1343). سرچشمه‌ی تصوف در ایران. تهران: فروغی.
هجویری، ابوالحسن علی. (1375). کشف‌المحجوب. به تصحیح ژرژ کوفسکی و والنتین آلکسی پریچ، تهران: انتشارات طهوری.
همدانی، رشید‌الدین فضل­الله. (1394). جامع‌التواریخ. ج1، تصحیح: محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: مرکز پژوهش میراث مکتوب.
یعقوبلو، محمد؛ ابراهیمی، احدنژاد. (1398). "درآمدی بر تأثیر تصوف بر معماری ایران با رویکرد تاریخ فرهنگی". معماری‌شناسی، شماره 12، 8-1.
Chubby, J. (1997). Chanukah. Encyclopedia of Islam. E. Van Denzel, B. Lewis and Ch.Pellat (Eds), Leiden: Brill.