واکنش تعجب (انگشت به دندان/دهان گرفتن) در شعر و نگارگری ایرانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه نقاشی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه یزد، یزد، ایران.

چکیده

انسان­ها در مواجهه با برخی از پدیده­های اطراف خود هیجان­هایی را از خود بروز می­دهند. یکی از این هیجان­ها، تعجب است که در برابر رویدادهای شگفت­انگیز صورت می­گیرد. انسان متعجب، واکنش­هایی را از خود نشان می­دهد که ریشه­هایی فیزیولوژیکی و فرهنگی دارند. به نظر می­رسد که یکی از راه­های نشان­دادن علائم فرد متعجب، در فرهنگ ایران، واکنش "گرفتن انگشت به دهان یا دندان" بوده که تابع مسائل فرهنگی است. در این مقاله سعی بر آن است به روش توصیفی-تاریخی، پیشینه این عکس­العمل، تغییرات احتمالی در بستر زمان و چرایی استفاده از آن در نگارگری ایران، را دریابد. بدین منظور، بصورت کتابخانه‏ای و اسنادی، با بررسی شعر فارسی در گستره­ای نزدیک به هزار سال، از زمان رودکی تاکنون، این اصطلاح در موقعیت­های تعجب، به­عنوان واکنشی برای شخص متعجب، مورد مطالعه قرار گرفته است. همچنین نمونه­های تصویری آن، در نگارگری ایران در تاریخی نزدیک به هفتصد سال بررسی شده است. حاصل تحقیق این است که این واکنش، در تاریخ فرهنگی ایران، نزدیک به هزار سال بدون تغییر در شکل و معنی، در تمامی سده­ها، حضوری چشمگیر داشته و راهی مناسب، برای نشان دادن فرد متعجب، توسط هنرمندی است که بنا به ضوابط و شیوۀ نگارگری، نبایست هیجانات چهره را بازنمایاند. 
اهداف پژوهش:
1- پیشینه اصطلاح « انگشت به دندان/دهان گرفتن» و تغییرات احتمالی در شعر و نگارگری ایران
2- چرایی استفاده این اصطلاح ادبی در نگارگری ایران
سوالات پژوهش:
 1- پیشینه اصطلاح « انگشت به دندان/دهان گرفتن» و تغییرات احتمالی در شعر و نگارگری ایران چیست؟
 2-چرا این اصطلاح ادبی در نگارگری ایران به­وفور قابل مشاهده است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Reaction of Surprise “angosht be dahān/dandān gereftan” in Persian Poetry and Miniature

نویسنده [English]

  • Ahmad Zare Abarghouei
Philosophy of Art, Lecturer of Painting, Faculty of Art and Architecture, University of Yazd, Yazd, Iran.
چکیده [English]

Humans show different emotions in reaction to various phenomena around them. One of these emotions is surprise that is expressed in reaction to impressive events. A surprised individual shows reactions that have physiological and cultural roots. One of these reactions is “angosht be dahān/dandān gereftan” (to put one’s curved index finger on one’s mouth) which seems to be specific to the Iranian culture. Applying a descriptive-historical approach, this study seeks to delve into the history of this reaction, its possible changes over time, and why it is used in Persian miniature. For this purpose, the expression of “angosht be dahān/dandān gereftan” was studied through the library and documentary method as a surprise reaction in Persian poetry from the time of Rudaki onward (nearly a thousand years). On the other hand, its visual examples in the Persian miniature in the past 700 years were examined. The findings show that this reaction has remained unchanged in its form and meaning over the centuries and has been present all the time in Iranian cultural history. It has always been a good way to represent a surprised individual by a miniature artist who, following the codes of Persian miniature, should not represent facial emotions.
Research aims:
1- The history of “angosht be dahān/dandān gereftan” and its possible changes in Persian Poetry and Miniature.
2- The reason of using this literary term in Persian miniature.
Research questions:
1- What is the history of “angosht be dahān/dandān gereftan” and its possible changes in Persian Poetry and Miniature?
2- Why does this literary term exist in Persian miniature?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian Poetry and Miniature
  • Surprise Reaction
  • “angosht be dahān/dandān gereftan”
اخوانی، سعید و محمودی، فتانه (1397) "واکاوی لایه­های معنایی در نگاره­های نسخه خاوران­نامه با رویکرد آیکونولوژی"، هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، دوره 23، ش 2، صص 34-23.
آژند، یعقوب (1387) مکتب نگارگری شیراز، تهران: فرهنگستان هنر.
آلبوغبیش، عبدالله و آشتیانی عراقی، نرگس (1397) "پیوند ادبیات و نگارگری؛ خوانش تطبیقی لیلی و مجنون جامی و نگاره­ای از مظفر علی"، پژوهش­های ادبیات تطبیقی، دوره 6، ش 1، صص 58-31.
انوری، حسن (1381) فرهنگ بزرگ سخن، جلد1، تهران: سخن.
بهار، محمد تقی (1387) دیوان ملک­الشعرای بهار، تهران: نگاه.
بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخاق (1387) غزلیات بیدل دهلوی، جلد2، تصحیح: اکبر بهداروند، شیراز: نوید شیراز.
پاکباز، رویین (1384) نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران: انتشارات زرین و سیمین.
پاکباز، رویین (1384) نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران: انتشارات زرین و سیمین.
پاکباز، رویین (1386) دایره المعارف هنر، تهران: فرهنگ معاصر.
جامی، عبدالرحمن بن احمد (1386) مثنوی هفت اورنگ، تصحیح: مرتضی مدرس گیلانی، تهران: اهورا.
حسنوند، محمدکاظم و آخوندی، شهلا (1391) "بررسی سیر تحول چهره­نگاری در نگارگری تا انتهای دورۀ صفوی"، نگره، ش 24، صص 35-15.
خداپناهی، محمدکریم (1389) انگیزش و هیجان، تهران: سمت.
خلف تبریزی، محمد حسین (1376) برهان قاطع، جلد 1، تهران: امیرکبیر.
خوسفی بیرجندی، ابن حسام (1381) خاوران­نامه، تهران: کاخ گلستان و سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خوسفی بیرجندی، ابن حسام (1381) خاوران­نامه، تهران: کاخ گلستان و سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
دهخدا، علی اکبر (1344) لغت­نامه، جلد 9، تهران: دانشگاه تهران.
دهخدا، علی اکبر (1377) لغت­نامه دهخدا، جلد 3، تهران: دانشگاه تهران.
ذکاء، یحیی (1382) زندگی و آثار استاد صنیع الملک، ویرایش و تدوین: سیروس پرهام، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، سازمان میراث فرهنگی کشور.
رامپوری، غیاث­الدین محمد (1393) غیاث­اللغات، تهران: امیرکبیر.
ربانی خوراسگانی، علی و کیانپور، مسعود (1388) "جامعه شناسی احساسات"، جامعه شناسی کاربردی، ش 34، صص 35-64.
رودکی، ابوعبدالله جعفر محمد (1379) دیوان اشعار رودکی، تهران: فرهنگ کاوش.
ریو، جان مارشال (1389) انگیزش و هیجان، ترجمه: یحیی سیدمحمدی، تهران: ویرایش.
سعدی، ابو محمد مشرف­الدین مصلح بن عبدالله (1385) کلیات سعدی، تهران: آبان.
سلمان ساوجی (1371) دیوان سلمان ساوجی، تصحیح: ابوالقاسم حالت، به کوشش احمد کرمی، تهران: ما.
سیف فرغانی (1364) دیوان سیف فرغانی، تصحیح: ذبیح الله صفا، تهران: فردوسی.
شایسته­فر، مهناز (1386) "جایگاه مضمونی و زیباشناسی شعر در نگاره­های خمسه شاه تهماسبی"، مطالعات هنر اسلامی، ش7، صص 22-6.
شایسته­فر، مهناز و رحیمی، سیامک (1389) "بررسی آداب تربیتی نگارگران بر پایه­ی گفتار صادقی بیک در رساله­ی قانون­الصور"، مطالعات هنر اسلامی، ش13، صص 24-7.
صائب تبریزی، میرزا محمد علی (1365) دیوان صائب تبریزی، جلد سوم، به کوشش: محمد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی.
طبیبیان، سید حمید (1391) "نقد و بررسی ویژگی­های واژگانی، زبانی، دستوری، و نگارشی منتهی­الارب"، کهن­نامه ادب پارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال سوم، شماره 2، صص100-91.
عطار نیشابوری (1387) دیوان اشعار عطار نیشابوری، تهران: گلسار.
عکاشه، ثروت (1380) نگارگری اسلامی، ترجمه: غلام­رضا تهامی، تهران: انتشارات سوره مهر.
عکاشه، ثروت (1380) نگارگری اسلامی، ترجمه: غلام­رضا تهامی، تهران: انتشارات سوره مهر.
عمید، حسن (1389) فرهنگ فارسی عمید، تهران: انتشارات راه رشد.
غزالی، ابوحامد محمد (1368) احیا علوم الدین، ترجمه: مویدالدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیو جم، جلد سوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
فرانکن، رابرت (1384) انگیزش و هیجان، ترجمه: حسن شمس اسفندآباد، غلامرضا محمودی و سوزان امامی­پور، تهران: نشر نی.
فردوسی، ابوالقاسم (1369) شاهنامه شاه طهماسب (هوتون)، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء.
فردوسی، ابوالقاسم (1369) شاهنامه شاه طهماسب (هوتون)، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء.
فردوسی، ابوالقاسم (1379) شاهنامه فردوسی (انگلیسی)، مترجم: روبن لِوی، تهران: یساولی.
فردوسی، ابوالقاسم (1380) شاهنامه، متن کامل بر اساس نسخه چاپ مسکو، تهران: پیمان.
قاآنی، حبیب الله ابن محمد علی (1387) دیوان کامل حکیم قاآنی شیرازی، تصحیح: مجید شفق، تهران: سنایی.
کن­بای، شیلا (1382) نقاشی ایرانی، ترجمه: مهدی حسینی، تهران: دانشگاه هنر.
گرابر، اولگ (1390) مروری بر نگارگری ایرانی، ترجمه: مهرداد وحدتی دانشمند، تهران: فرهنگستان هنر.
منوچهری دامغانی (1375) دیوان منوچهری دامغانی، به کوشش سید محمد دبیرسیاقی، تهران: زوّار.
موسوی­لر، اشرف­السادات و نمازعلیزاده، سهیلا (1391) "چهره­نگاری سلجوقی؛ تداوم فرهنگ بصری مانوی"، مطالعات تاریخ فرهنگی، پژوهش­نامه انجمن ایرانی تاریخ، سال چهاردهم، شماره 13، صص 105-85.
نفیسی، نوشین­دخت (1386) مجموعه مقالات همایش بین­المللی کمال­الدین بهزاد، تهران: فرهنگستان هنر.
نقوی، شهریار (1341) فرهنگ­نویسی فارسی در هند و پاکستان. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
هاتف اصفهانی (1345) دیوان هاتف اصفهانی، تصحیح: وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
وحشی بافقی، کمال­الدین (1380) دیوان وحشی بافقی، به کوشش پرویز بابائی، تهران: نگاه.
ولش، آنتونی (1389) نگارگری و حامیان صفوی، ترجمه: روح­الله رجبی، تهران: فرهنگستان هنر.
 
Bürki-Cohen, J (2010) “Technical challenges of upset recovery t raining: Simulating the element of surprise”, Proceedings of the AAIA Modeling and Simulation Technologies Conference.
Capps L, Yirmiya N, Sigman M (1992) “Understanding of simple and complex emotions in non-retarded children with autism”, J Child Psychol Psychiatry, 33(7), pp1169-1182.
Hochschild, Arlie Russell (1979) “Emotion Work, Feeling Rules and Social Structure”, American Journal of Sociology, 85(3). Pp: 551-75.
Horstmann, G (2006) “Latency and duration of the action interruption in surprise”, Cognition & Emotion, 20(2), 242-273.
Kohler CG, Turner T, Stolar NM, Bilker WB, Brensinger CM, Gur RE, et al (2004) “Differences in facial expressions of four universal emotions”, Psychiatry Res. 128(3), 235-44.
Reisenzein, Rainer, Meyer, Wulf-Uwe, Schützwohl, Achim (1996) “Reactions to Surprising Events: A Paradigm for Emotion Research”, Proceedings of the 9th conference of the International Society for Research on Emotions, Toronto, ISRE, pp. 292-296.
Shott, Susan (1979) “Emotion and Social Life: A Symbolic Interactionist Analysis”, American Journal of Sociology, 84(6), 1317-34.
Turner, Jonathan.H (1999) “Toward a General Sociological Theory of Emotions”, Journal for the Social Behaviour, 29(2), 133-62.
www.facsimilefinder.com
www.ganjoor.net
www.islamoriente.com
www.lahore.icro.ir  
www.macmillandictionary.com
www.noorlib.ir
www.wikipedia.org