بازشناسی اصول سلسله مراتب مکانی در مساجد سنتی ایران و تحلیل آن با روش نحو فضا (مطالعه موردی: مساجد شهر شیراز)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه معماری، دانشکده معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران.

2 دکتری تخصصی، گروه معماری، دانشکده معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران.

3 دکتری تخصصی، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران.

چکیده

معماری به صورت ابزاری برای پاسخگویی به نیازهای انسان است و در این زمینه، مساجد به عنوان یکی از جلوه ­های معماری اسلامی، سهم ویژه­ ای در پاسخگویی به نیازهای روحی انسان برعهده دارد. مساجد در گذر زمان دارای اصولی واحد برای ایجاد سلسله مراتب هستند. این پژوهش به دنبال بازشناسی سلسله مراتب در مساجد شهر شیراز است تا بتوان آن را در مساجد معاصر شیراز مورد استفاده قرار داد. بر همین اساس در ابتدا با مراجعه به متون معماری و نیز دیدگاه صاحب نظران، به بازشناسی اصل سلسله مراتب مکانی پرداخته شد و سپس به تعریف علمی این کلمه و یافتن بن مایه های آن پرداخته شده است. برای این منظور از روش توصیفی- تحلیلی برای بدست آوردن مبانی نظری و از روش نحوه فضا به کمک نرم افزار Depthmap برای تحلیل چهار مسجد نمونه موردی برگرفته شده است. یافته­های پژوهش بیانگر این موضوع است که در مساجد شهر شیراز، فضاهای عمومی که بیشتر مورد استفاده قرار می­ گرفته ­اند مانند شبستان در درجه اول دسترسی در نظر گرفته شده ­اند و تمام فضاهای دیگر دارای محرمیت بیشتری بودند و در درجه دوم دسترسی قرار داشتند تا جایی که افراد استفاده کننده عادی حتی شاید متوجه وجود این فضاها در مسجد نمی­ شدند. همچنین در مساجد شهر شیراز در صورتی که امکان ایجاد دو ورودی بوده است، دو ورودی را از دو محل کاملاً متفاوت می ساختند تا جایی که حتی مساجد ارتباط دهنده دو محله با هم بودند.

اهداف پژوهش:
1. بازشناسی اصول سلسله مراتب مکانی در مساجد سنتی ایران.
2. تحلیل سلسله مراتب مکانی مساجد شیراز با روش نحو فضا.

سؤالات پژوهش:
1.چه عواملی بر شکل­دهی به ساختار مکانی مساجد سنتی ایران تأثیرگذار بوده است؟
2.سلسله مراتب مکانی مساجد شیراز  بر چه اساسی بوده است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Recognition of the Principles of Spatial Hierarchy in Traditional Mosques of Iran and its Analysis by Space Syntax Method (Case study: Mosques of Shiraz)

نویسندگان [English]

  • Fatemeh Emad 1
  • Khosro Movahed 2
  • Malihe Taghipour 2
  • Ali Akbar Heidari 3
1 PhD Student, Department of Architecture, Faculty of Architecture, Shiraz Branch, Islamic Azad University, Shiraz, Iran.
2 PhD, Department of Architecture, Faculty of Architecture, Shiraz Branch, Islamic Azad University, Shiraz, Iran.
3 PhD, Department of Architecture, Faculty of Art and Architecture, Yasouj University, Yasouj, Iran.
چکیده [English]

Architecture is a tool for encountering human needs, and in this regard, mosques, as one of the manifestations of Islamic architecture, have a distinct role in meeting human spiritual needs. Mosques over time have unified principles for creating hierarchies. This research seeks to recognize the hierarchy of the mosques of Shiraz in which the obtained information can be applied in contemporary mosques. Accordingly, first, by referring to architectural texts and experts' views, the principle of spatial hierarchy is recognized and then the scientific definition of the word and its foundations are found. For this purpose, a descriptive-analytical method is applied to obtain theoretical foundations; furthermore, the method of space method with the help of Depthmap software was also used to analyze four mosques. The research findings express the view that the mosques of shiraz behold public spaces such as the courtyards in first degree and other areas that were more cloistered and are classified as second spaces of accessibility in which ordinary people may have been unaware of. Correspondingly, if it was possible to create two entrances, they were made from two completely diverse places to the point that the mosques connected neighborhoods.
Research aims:
1. Recognizing the principles of spatial hierarchy in traditional Iranian mosques.
2. Analyzing the spatial hierarchy of Shiraz mosques with the method of space syntax.
Research questions:
1. What factors have influenced the shaping of the spatial structure of traditional Iranian mosques?
2. What is the spatial hierarchy of Shiraz mosques based on?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Spatial Hierarchy
  • Traditional Iranian Mosques
  • Space
  • Design
  • Shiraz Mosques
اردلان، نادر و بختیار، لاله. (۱۳۸۰). حس وحدت. ترجمه حمید شاهرخ، اصفهان: نشر خاک.
بحرینی، حسین. (1392). فرآیند طراحی شهری. تهران: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
پیوسته گر، یعقوب؛ حیدری، علی اکبر و کیایی، مریم. (1396). بررسى عامل تفاوت فضا و ارزش فضایى در خانه­ هاى سنتى ایران با استفاده از روش چیدمان فضا، مطالعات محیطی هفت حصار، شماره 20، ص 14-5.
چمن فر, شهروز و سلیمی، سید جواد. (۱۳۹۱). حفظ هویت معماری ایرانی از دیر باز تا معاصر با حضور سلسله مراتب. همایش ملی صدسال معماری و شهرسازی ایران معاصر، سازمان نظام مهندسی ساختمان استان البرز: کرج.
چینگ، فرانسیس. (۱۳۹۴). الفبای معماری. ترجمه علی یاران، تهران: نشر چاپ دانشگاه تهران.
حیدری، علی اصغر؛ قاسمیان اصل، عیسی و کیایی، مریم. (1396). تحلیل ساختار فضایی خانه های سنتی ایران با استفاده از روش نحو فضا مطالعه موردی: مقایسه خانه های یزد، کاشان و اصفهان، شهر ایرانی اسلامی، شماره ۲۸،  ص 21-33.
حیدری، علی اصغر و قاسمیان اصل، عیسی. (1398). تحلیل نمودپذیری مفهوم قناعت در الگوی خانه های سنتی ایرانی (نمونه موردی: خانه مرتاض در یزد)، فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی، شماره 23، ص 108-87.
ذوالفقار زاده، حسن. زرکش، ندا. (۱۳۹۵). کندوکاوی بر اصل سلسله مراتب در معماری اسلامی و فولدینگ. چهارمین کنگره بین المللی عمران ، معماری و توسعه شهری، تهران، دبیرخانه دایمی کنفرانس، دانشگاه شهید بهشتی.
رضایی، رضا سیروس. (۱۳۹۴). بازشناسی اصل سلسله مراتب در معماری مساجد ایران. همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران، یزد، موسسه معماری و شهرسازی سفیران مهرازی، یزد: دانشگاه علم و هنر یزد. سازمان میراث فرهنگی شیراز.
صاحب محمدیان، منصور. (۱۳۸۶). سلسله مراتب محرمیت در مساجد ایرانی، نشریه هنرهای زیبا، شماره ۲۹.
صارمی، حمیدرضا؛ خدا بخشی، سحر و خلاق دوست، متین. (1395). بررسی تطبیقی جهت گیری شبستان در مساجد سنّتی و معاصر. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 24، ص 84-65.
طاهر طلوع دل، محمد صادق؛ مهدی نژاد، جمال الدین و  صادقی حبیب آباد، علی. (1395). بازشناسی مانایی ماهیت انگاره های قدسی در معماری اصیل اسلامی ایران مبتنی بر شناسایی هویت پایدار کالبد مساجد جامع ایرانی، دو فصلنامه معماری و شهرسازی پایدار، شماره ۲، ص 30-17.
طبیبیان، منوچهر؛ چربگو، نصیبه؛ عبدالهی مهر، انیسه. (۱۳۹۰). بازتاب اصل سلسله مراتب در شهرهای ایرانی- اسلامی، نشریه دوره، شماره  7، ص 63-76.
گروتر، یورک کورت. (۱۳۸۶). زیبایی شناسی در معماری، ترجمه جوانشاه پاکزاد، توران، چاپ سوم، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
مایس، پیرفون. (۱۳۸۳). نگاهی به مبانی معماری از فرم تا مکان همراه با تحلیل و قیاس با مبانی معماری ایرانی، ترجمه و تعلیق سیمون آیوازیان، تهران: نشر چاپ دانشگاه تهران.
ندیمی، هادی. (۱۳۷۳). مقاله حقیقت. مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و برنامه ریزی شهری، میراث فرهنگی، تهران.
نقی زاده، محمد. (۱۳۷۷). مقاله صفات شهر اسلامی در متون اسلامی. مجله هنر های زیبا، شماره 5 و 4، ص 47 - 61. 
Brown. F., & Bellal. T. (2001). Comparative analysis of Mzabite and other Berber domestic spaces, Proceedings of the 3th International Symposium on Space Syntax, Atlanta, GA.
Gibson, J.J. (1986). The Ecological Approach to Visual Perception (New Jersey, Lawrence Erlbaum Associates Inc).
Hillier, B., & Hanson, J., & Graham, H. (1986). Ideas are in things: the application of the space syntax method to discovering house genotypes. Environment and planning B:planning and design.
Mostafa, A., &  Hassan, F. (2013). “Mosque layout design :An ana- lytical study of mosque layouts in the early Ottoman period”. Frontiers of Architectural Research, 2, 445–456.
Mousavipour, M., & Peyvastehgar, Y,. & Hayaty, H. (2015). “Explain the Basic Concepts of Islamic Architecture, Based on the Verses of the Holy Quran”. Cumhuriyet Üniversitesi Fen Fakültesi Fen Bilimleri Dergisi; Vol 36, No 4 (2015): Special Issue II; 2273-2288.
Tandy, C.R. V. (1967). The isovist method of landscape survey, in Symposium: Methods of Landscape Analysis (Ed) HC Murray (London, Landscape Research Group) : 10-9.
Turner, A. (2007). "from axial to road-centre lines: A new representation for space syntax and a new model of route choice for transport network analysis". Environment and Planning B: Planning and Design, 34(3), pp 539-555.