‌آشنایی‌ کلی با مبانی رنگ‌سازی در هنرهای سنتی ایران (با تأکید بر نسخه های قرون 4 تا 6 هجری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد، گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.

2 دکتری تخصصی، گروه هنر اسلامی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

چکیده

رنگ‌ها دارای ویژگی‌های بصری، معنایی و عرفانی خاصی هستند که این ویژگی‌های منحصربه فرد، آن‌ها را در زمره‌ی مهمترین ابزارهای خلق آثار هنری قرار داده است .معانی پنهان و درونی رنگ‌ها در رنگ‌سازی سنتی تاکنون معلق و سربسته باقی مانده است. در شیوه‌های ساخت رنگ‌سازی سنتی ایران، عناصر کاربردی، جایگاه و هویت ویژه‌ای دارند. این پژوهش پلی برای شناخت صحیح رنگ‌سازی سنتی و اشاره به ارتباط علوم در سنت اسلامی دارد. بازشناسی چگونگی کاربست رنگ در هنر و ماهیت آن مسئله ­ای قابل تأمل است. آشنایی با مبانی کلی رنگ‌سازی سنتی ایران اسلامی در جهت ساخت، پیش‌برد و احیاء مجدد رنگ‌سازی پیچیده‌ی در هنر سنتی ایران حائز اهمیت است. این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده ­های منابع کتابخانه ­ای انجام شده است. یافته­ های پژوهش حاکی از این است که شیوه‌ی ساخت صحیح رنگ در هنر سنتی ایران بر اساس دستورات پیشین و ارتباط آن با علوم دیگر بوده است. دستیابی به چگونگی ارتباط شیوه‌های ساخت عناصر چهارگانه، طبایع چهارگانه و کیفیات مزاج هر عنصر در ترکیب با عنصر دیگر، نتیجه‌ مهم حاصل از این پژوهش در رنگ‌سازی سنتی ایران اسلامی است. امتزاج و ساخت همۀ‌ رنگ‌ها در گذشته بر مبنای شیوه‌های ساخت چهارگانه عناصر (حرارتی، خیساندنی، فشردنی، پودرشدنی)، طبایع چهارگانه عناصر (آتش، هوا، آب، خاک) و مزاج عناصر(گرمی، سردی، تری، خشکی) بوده است. کیفیت کاربست این رنگ ­ها و ماهیت آن را می ­توان در نسخ مصور در قرون 4 تا 6 هجری مشاهده کرد.

اهداف پژوهش:
1.آشنایی با مبانی کلی رنگ‌سازی سنتی ایران.
2.شناخت رنگ‌های اصلی در چرخۀ رنگ‌سازی در هنر سنتی ایران.

سؤالات پژوهش:
1. مبانی کلی رنگ‌سازی سنتی در هنر ایران چیست؟
2. رنگ‌های اصلی در چرخۀ رنگ‌سازی ایران کدامند و اساس ترکیب این رنگ‌ها چگونه است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A General Outlook on the Basics of Coloring in Traditional Iranian Arts (with Emphasis on the 4th to 6th centuries AH)

نویسندگان [English]

  • Arezoo Puriyay 1
  • Mahnaz Shayestehfar 2
1 M.Sc., Department of Art Research, Faculty of Arts, Shahed University, Tehran, Iran.
2 PhD, Department of Islamic Art, Faculty of Art and Architecture, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Colors have exceptional visual, semantic and mystical properties and are considered as the most significant tool for creating works of art. The concealed and inner meanings of colors in traditional coloring have remained unknown till today. In the art of creating traditional Iranian paint, functional elements have a distinct place and uniqueness. This research is pathway for the better understanding of traditional color-making and refers to the sciences in the Islamic tradition. Recognizing how color is used in art and its nature is a matter for reflection. Familiarity with the general principles of traditional Iranian painting is significant for the construction, promotion and revitalization of multifarious painting in Iranian traditional art. This research is completed via a descriptive and analytical method and relying on the data of library resources. The research findings indicate that the correct method of color-making in traditional Iranian art is based on previous instructions and its association with other sciences. Achieving how the methods of making the four elements, the four natures and the temperament qualities of each element in combination with the other component and how they are related, are the significant achievements of this research in the field of traditional coloring in Islamic Iran. The combination and generation of colors in the past was primary based on method of the four basics (thermal, wetting, compressible, pulverizable), the four elements of nature (fire, air, water, soil) and the temperament of the elements (warm, cold, wet, dry). The quality of the application of such colors and their nature are observable in the illustrated versions of the 4th to 6th centuries AH.
Research aims:
1. Understanding the general principles of traditional Iranian painting
2. Recognizing the main colors in the coloring cycle of traditional Iranian art
Research questions:
1. What are the general principles of traditional coloring in Iranian art?
2. What are the main colors in the Iranian painting cycle and what is the basis of the combination of these colors?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Basics of Painting
  • Traditional Iranian Arts
  • Nature and Temperament
  • 4th to 6th Century Versions
ابن سینا، حسین. (1383).  قانون. تهران: موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل.
اردلان، نادر؛ بختیاری، لاله. (1380). حس وحدت، سنت عرفانی در معماری ایرانی. اصفهان: نشر خاک.
بلخاری حسن. (1384). مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی. چاپ اول، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
پوریایی، آرزو؛ مراثی، محسن. (1397). "روش ساخت و کاربرد حبر اسود در نسخ خطی با تأکید بر رساله‎ی عُمدَه الکُتاب"، کتاب داری و اطلاع رسانی آستان قدس رضوی،21، 3، صص165-150.
توبی‌های نجف‌آبادی، الهه؛ فنایی، زهرا. (1396). "تحلیل کاربرد رنگ در نگاره‌های معراج نامه میرحیدر بر مبنای جایگاه رنگ در قرآن مجید و احادیث"، نشریه علمی – پژوهشی مطالعات هنراسلامی، شماره 28 ، صص120- 101. 
تنکابنی، محمد مومن. (1394). تحفه المومنین، فرهنگ لغات و اصطلاحات طبی و داروسازی. تهران: چوگان.
خان احمدی، معصومه؛ حاجی آقایی، رضا و دیگران. (1393). "مروری بر خواص دارویی گیاهان رنگزا"، فصلنامه گیاهان دارویی، سال سیزدهم، دوره 4، شماره 52 ، ص4و3.
خوش‌نظر، سید رحیم؛ رجبی، محمدعلی. (1388). "نور و رنگ در نگارگری ایرانی و معماری اسلامی". کتاب ماه هنر، صص85-70.
رازی، نجم الدین. (1387). مرصاد العباد. به اهتمام محمد امین ریاحی. چاپ دوازدهم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
رضانژاد، محمدرضا؛ غنی‌پور ملکشاه، احمد و دیگران. (1399). "مقایسۀ کاربرد رنگ در ادبیات و عناصر بصری نگارگری در دو اثر منظوم خسرو و شیرین و لیلی و مجنون". نشریه علمی - پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 37 ، صص 15-3.
شایسته فر، مهناز. (1388). "قرآن‌های خطی کتابخانة آیت­االله مرعشی نجفی، سده‌های اول تا ششم". نامۀ پژوهش فرهنگی، دورة 3، شمارة 7، صص100-80.
شکاری نیرو، جواد. (1382). "جایگاه رنگ در فرهنگ و هنر اسلامی ایران". مدرس هنر،  3، صص100-90.
شعبانی، عطیه. محمودی، فتانه. (1393). «تطبیق نقاشی های تورفان و نگاره های منظومه ورقه و گلشاه دوره سلجوقی». فصلنامه مطالعات تطبیقی هنر، شماره10، صص97-83.
صادق‌پور، امید. (1392). مقدمات و مبانی داروسازی سنتی ایران. تهران: المعی.
صنهاجی، ابن بادیس. (1367). عُمدَۀ الکُتاب وعُده ذَوی الاَلباب. با مقدمه نجیب مایل هروی و عصام مکیه، مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی، انتشارات آستان قدس رضوی.
عقیلی خراسانی، سید محمد حسین. (1387). مخزن الادویه.  تهران: دانشکده‌ی علوم پزشکی شهید بهشتی.
قللوسی اندلسی، ابوبکر محمدبن احمد. (1427). تُحَفُ الخَواص فی طُرف الخَواص (فی صنعه الأمده والأصباغ والأدهان)، دکترمختار العبادی، مصر: مکتبة الإ سکندریه.
کربن ، هانری. (1390). واقع نگاری رنگ­ها و علم میزان. ترجمه انشاالله رحمتی، چاپ دوم،  تهران: نشر صوفیا.
مجاهدی، مرتضی؛ ناصری، محسن. (1391). "مروری بر شاخصه های تعیین مزاج اولیه در طب سنتی ایران". فصلنامه تاریخ پزشکی، 37، 4، صص42-30.
ناظم جهان، محمد اعظم. (1394). محیط اعظم جلد(1)، تهران: المعی.
نصر، سید حسین. (1356). ایران پل فیروزه، رولف نبی، حسین نصر، مظفر بختیاری. تهران: ناشر وزارت اطلاعات و جهانگردی.
نصیری، محمد، افراسیاب پور؛ علی اکبر و دیگران. (1397). "نماد عرفانی رنگ در هنر و معماری اسلامی"، فصلنامه عرفان اسلامی، سال چهاردهم، شماره 56، صص65-50.