توصیف نمادین انسان ها و موجودات افسانه ای در شاهنامه فردوسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه زبان وادبیات فارسی،ئ واحد نیشابور، دانشگاه آزاد اسلامی، نیشابور، ایران

2 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نیشابور، دانشگاه آزاد اسلامی، نیشابور، ایران

3 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نیشابور، دانشگاه ازاد اسلامی، نیشابور ، ایران

4 استادیار گروه زبان وادبیات فارسی، واحد نیشابور، دانشگاه ازاد اسلامی، نیشابور، ایران

10.22034/ias.2020.253018.1395

چکیده

شاهنامه سرشار از تقابل اسطوره و افسانه با انسان است. درواقع، روایتی است از موجودات عجیب و غریب، انسان‌های قدرتمند و پهلوان، حیوانات و گیاهان خاص که همه نشان‌دهندۀ ساحت زیست اساطیری انسانی است. مسئله‌ای که این پژوهش دنبال می‌کند بازشناسی فرم و شمایل هنری و نمادین انسان و موجوات افسانه‌ای در شاهنامه فردوسی است. شاهنامه آیینۀ خاطرات مردمی است با چشم‌انداز جغرافیایی وسیع و آداب و رسوم و پهلوانان سترگ گذشته  است. هر بیت از شاهنامه ما را با شخصیت‌ها و موجودات اساطیری و افسانه‌ای، پهلوانان، جوامع، سلاح‌ها، تدابیر جنگی، رویکردها و اندیشه‌ها و زندگی‌های خاصی آشنا می‌کند. فردوسی روایت‌گر صرف اساطیر ایرانی نیست، بلکه او با تلفیق اسطوره و تاریخ، تلاش می‌کند روایتی هنری از عناصر اسطوره‌ای تاریخ ایران را بیان کند. در پژوهش حاضر، تلاش شده است تا براساس مکتب پدیدارشناختی میرچا الیاده، فرم و شمایل هنری موجودات اساطیری و عجیب و غریب مورد بررسی قرار گیرند. چنین به‌نظر می‌رسد، فردوسی در شاهنامه با بهره‌گیری از تمهیدات هنری و زیبایی‌شناسانه از یک سو، و نیز بیان خصیصه‌های کارکردی موجودات و عناصر اساطیری از سوی‌دیگر، توانسته است ساحت‌های اسطوره‌ای، حماسی و تاریخی شاهنامه را براساس ویژگی‌های روایی و هنری هر دوره به تصویر بکشد.
اهداف پژوهش:

بررسی توصیفات نمادین انسان و موجودات افسانه‌ای در شاهنامه فردوسی.
بررسی فرم و شمایل موجودات افسانه‌ای شاهنامه با تکیه بر مکتب پدیدارشناسی میرچا الیاده.

سؤالات پژوهش:

فردوسی انسان‌ها و موجودات افسانه‌ای را چگونه به شکلی نمادین توصیف کرده است؟
فرم و شمایل انسان‌ها و موجودات افسانه‌ای شاهنامه را چگونه می‌توان با تکیه بر مکتب پدیدارشناسی میرچا الیاده توصیف کرد؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Symbolic description of human beings and mythical creatures in Shahnameh of Ferdowsi

نویسندگان [English]

  • Sara Tosi 1
  • Mahbobeh Zia Khodadadiyan 2
  • Batol Fakhr eslam 3
  • Mehdi Noroz 4
1 PhD Student, Department of Persian Language and Literature, Neishabour Branch, Islamic Azad University, Neishabour, Iran
2 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Neishabour Branch, Islamic Azad University, Neishabour, Iran
3 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Neishabour Branch, Islamic Azad University, Neishabour, Iran
4 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Neishabour Branch, Islamic Azad University, Neishabour, Iran
چکیده [English]

Ferdowsi Shahnameh is a huge treasure trove of new themes in the form of myth and history. This great work is not only a description of kings and fiery wars and the painful expression of child murder, but more than any other previous work, it shows the first stages of creation and the evolution of Iranian civilization. Shahnameh is full of myths and legends with human beings and in fact it is a story of strange creatures, powerful and heroic human beings, special animals and plants that all represent the realm of human bio-mythology. In Shahnameh, the reader witnesses popular memories with a wide geographical landscape, customs and great heroes. Ferdowsi is not just a narrator of Iranian mythology, but he tries to express an artistic narrative of the mythical elements of Iranian history by combining myth and history. In the present study, an attempt has been made to study the artistic form and image of mythical and strange creatures based on the phenomenological school of Mircea Eliade.It seems that Ferdowsi in Shahnameh, by using artistic and aesthetic arrangements on the one hand, and also expressing the functional characteristics of creatures and mythical elements on the other hand, has been able to define the mythological, epic and historical areas of Shahnameh based on narrative and artistic features. Draw each period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shahnameh
  • myth
  • strange creatures
  • phenomenology
  • Mircea Eliade
آموزگار، ژاله. (1381). تاریخ اساطیری ایران، تهران: انتشارات سمت.
اردلان جوان، علی. (1385). تجلی شاعرانه اساطیر و روایات تاریخی و مذهبی اشعار خاقانی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1374). داستان داستان‌ها، چاپ پنجم، تهران: نشر آثار.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. (۱۳۸۷). اسطوره، بیان نمادین، تهران: نشر سروش.
اکبری مفاخری، آرش. (1389). «هستی‌شناسی دیوان در حماسه‌های ملی بر پایه شاهنامه فردوسی»، یزد، فصلنامه علمی پژوهشی کاوش‌نامه، شماره 21.
الیاده، میرچا. (1362). چشم‌اندازهای اسطوره، ترجمه: جلال ستاری، تهران: انتشارات توس.
براتی، بهاره؛ کفشچیان مقدم، اصغر. (1391). «ویژگی‌های اژدها در نگارگری عصر صفوی با تأکید بر توصیفات شاهنامه فردوسی». نشریه هنرهای زیبا هنرهای تجسمی، شماره 49.
بهار، مهرداد. (1381). از اسطوره تا تاریخ، تهران: چشمه.
بهرامی، مهدی. (1392). «نقش فرم در پرداخت محتوا در هنرهای تجسمی»، مجله پژوهش‌های مهدوی، شماره 7، صص 158-139.
حمیدیان، سعید. (1371). «نقش هنری عناصر اساطیری در شاهنامه»، نشر دانش، شماره ۷۲، صص 15-11.
خلف تبریزی، محمدحسین. (1342). برهان قاطع، به کوشش محمد معین، 5 جلدی، تهران: نشر ابن سینا.
دادگی، فرنبغ. (1369). بندهش، گزارنده دکتر مهرداد بهار، تهران: انتشارات توس.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
رستگار فسایی، منصور. (1383). پیکر گردانی در اساطیر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
رضایی، سید مهدی. (1384). آفرینش و مرگ در اساطیر، تهران: انتشارات اساطیر.پ
رضی، هاشم. (1371). آیین مهر و میتراییسم، تهران: نشر بهجت.
زنر، آر. سی. (1384). زروان یا معمای زرتشتی‌گری. ترجمه: تیمور قادری، تهران: انتشارات امیرکبیر.
زرقانی، ابراهیم. (1387). «رخش و ویژگی‌های او در شاهنامه فردوسی»، فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد، شماره 19.
سرکاراتی، بهمن. (1378). «بنیان اساطیری حماسه ملی ایران». سایه‌‌های شکار شده، ش4.
صفا، ذبیح‌الله. (1369). تاریخ ادبیات ایران. ج ۱ و ۲، تهران: انتشارات فردوس.
صمدی، مهرانگیز. (1367). ماه در ایران، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ضیمران محمد. (1379). گذر از جهان اسطوره به فلسفه. تهران: نشر هرمس.
طوسی، محمدبن محمودبن‌احمد. (1345). عجایب‌المخلوقات، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
فخراسلام، بتول؛ لسانی، وحید. (1397). نگین شهریار و نگار پهلوانی در انگاره‌های سیاسی شاهنامه‌ی فردوسی. چاپ دوم، نیشابور: ابرشهر.
فخراسلام، بتول. (1383). «همانندی‌های سیاسی شاهنامه‌ی فردوسی با بوستان سعدی»، ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد مشهد)، شماره ۳ و ۴.
فردوسی. (1384). شاهنامه. براساس چاپ مسکو، به کوشش: سعید حمیدیان، چاپ هفتم، تهران: تقطره.
کانت، ایمانوئل. (1393). نقد قوه حکم. ترجمه عبدالکریم رشیدیان، تهران: نشر نی.
کرتیس، جان. (1379). ایران باستان. ترجمه، علی اصغر بهرامی، تهران: نشر توسعه.
کزازی، میرجلال‌الدین. (1368). از گونه‌ای دیگر. تهران: نشر مرکز.
مسکوب، شاهرخ. (1374). تن پهلوان و روان خردمند، تهران: شر طرح نو.
مورنو، آنتونیو. (1376). یونگ، خدایان و انسان مدرن. ترجمه داریوش مهرجویی، تهران: نشر مرکز.
میرفخرایی، مهشید. (1366). آفرینش در ادیان، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
نامی، غلامحسین. (1371). مبانی هنرهای تجسمی، تهران: انتشارات توس.
واحددوست، مهوش. (1387). نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی. چاپ دوم، تهران: انتشارات سروش.
وارنر، رکس. (1395). دانشنامه اساطیر جهان، ترجمه: ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: انتشارات هیرمند.
وزیری، علینقی. (1369). تاریخ عمومی هنرهای مصور، چاپ دوم، تهران: انتشارات پژمان.
هینلز، جان. (1393). شناخت اساطیر ایران. برگردان ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه.
یاحقی، محمدجعفر. (1375). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و نشر سروش.
Bell, C. (2011). Art, Create Space Publisher.
Ocvirk, Otto G, Stinson, Robert E, Wigg, Philip R, Bone, Robert, Cayton, David L. (2008). Art Fundamentals: Theory and Practice, McGraw-Hill Higher Education.
Summers, D. (1990). The Judgment‌ of Sense: Renaissance Naturalism and the Rise of Aesthetics, Publisher Methuen, Cambridge University Press.