مطالعه‌ی ارتباط «اساطیر ترکی- مغولی و شمنیسم» با «اسب سفیدِ» نگاره‌های شاهنامه-ی بزرگ ایلخانی (با رویکرد نشانه‌شناسی فرهنگی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای هنرهای اسلامی دانشگاه هنر اسلامی تبریز.ایران.

2 استاد گروه هنرهای صناعی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

3 استاد گروه ادبیات و زبان‌های خارجی، انشگاه تبریز، تبریز، ایران.

10.22034/ias.2020.229002.1241

چکیده

مطالعۀ نگاره­های شاهنامۀ بزرگ ایلخانی، صرفاً با تکیه بر متن ادبی شاهنامه، در برخی موارد، درک چندان درستی از نشانه­های موجود در نگاره­های مذکور را به دنبال نداشته است. شاهنامۀ فردوسی، یک متن ادبی، با محوریتِ زبان شعری و متعلق به گفتمان ایرانی است؛ درصورتی‌که شاهنامۀ بزرگ ایلخانی، یک متن هنری، با محوریتِ زبان تصویر و متعلق به گفتمان ایلخانی است. تحلیلِ نگاره­های شاهنامۀ بزرگ بهتر است براساس سپهرنشانۀ ایرانِ دورۀ ایلخانی صورت بگیرد؛ آن سپهر نشانه­ای که روایت­های شاهنامه را به‌عنوان «نه­متن» وارد «متن» تصویری نگارگری ایلخانی کرده است. این پژوهش با رویکرد نشانه­شناسی فرهنگی یوری لوتمان و به روش توصیفی– تحلیلی انجام شده است. اصلی­ترین یافتۀ پژوهش حاضر این است که سفید، رنگ مقدس خدای اولگئن (خدای آفریننده) در شمنیسم و اساطیر ترکی - مغولی است؛ به همین دلیل در فرهنگ ترکی- مغولی، فقط حاکمان و در مرحلۀ بعدی شمن­ها، بر اسب سفید سوار می­شده­اند و بقیۀ افراد حق استفاده از آن را نداشته­اند. بنابراین در مصورسازی روایت­های شاهنامۀ فردوسی، تحت‌تأثیر سپهر نشانه­ای دورۀ ایلخانی، حاکمان را سوار بر اسب سفید، نشان داده­اند. هرچند حاکمان سوار بر اسب­ با رنگ­های دیگر نیز می­شدند.
اهداف پژوهش:

مطالعۀ دلایل استفادۀ رنگ سفید برای اسب حاکمان و سلاطین در نگاره­‌های شاهنامۀ بزرگ ایلخانی براساس سپهر نشانه­ای دورۀ ایلخانی.
شناخت ارتباط رنگ سفیدِ مورداستفاده برای اسب در نگاره­­های شاهنامۀ بزرگ ایلخانی با اساطیر ترکی-مغولی و شمنیسم.

سؤالات پژوهش:

علت کاربرد رنگ سفید برای اسب حاکمان و سلاطین در نگاره‌های شاهنامه بزرگ مغول چیست؟
کاربرد رنگ سفید برای اسب‌های نگاره‌های شاهنامه بزرگ ایلخانی چه ارتباطی با اساطیر ترکی-مغولی و شمنیسم دارد؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Relationship between Turkic-Mongol Myths and Shamanism with ‘White Horse’ from the Great Ilkhanid Shahnameh miniatures: A Cultural Semiotics Study

نویسندگان [English]

  • Mansour Hoseinpour Mizab 1
  • Mehdi Mohammadzadeh 2
  • Allahshokr Asadollahi 3
1 PhD Student of Islamic Arts, Islamic University of Tabriz, Iran.
2 Professor of the Department of Artificial Arts, Islamic Arts University of Tabriz, Tabriz, Iran.
3 Professor, Department of Literature and Foreign Languages, Tabriz University, Tabriz, Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cultural semiotics
  • Great Shahnameh
  • The Ilkhanids
  • White Horse
  • Shamanism
آژند، یعقوب. (1389).  نگارگری ایران، 2 جلدی، تهران: سمت.
افهمی، رضا و دیگران. (1396). «شاهنامه­­ی بزرگ، سندی بر گفتمان ایرانی­گرایی ایلخانان»، باغ نظر، سال 14، شماره54.
الیاده، میرچا. (1389). رساله در تاریخ ادیان، ترجمه­ جلال ستاری، تهران: سروش.
الیاده، میرچا. (1392). شمنیسم فنون کهن خلسه، ترجمه­ محمد­کاظم مهاجری، تهران: نشر ادیان.
اوراز، مراد. (1396).  اساطیر تورک، ترجمه­ روح­اله صاحب قلم، تبریز: قالان­یورد.
اینان، عبدالقادر. (1395). آیین باستانی ترکان، ترجمه­ محبوبه­ هریسچیان، تبریز: دنیزچین.
بارتولد، و.و. (1352). ترکستان­نامه، ترجمه­ کریم کشاورز، جلد دوم، تهران: آگاه.
بیانی، شیرین. (1389). دین و دولت در ایران عهد مغول، جلد اول، تهران: نشر دانشگاهی.
پلیو، پل. (1395). تاریخ محرمانه­ مغول،]مترجم به ترکی احمد تمیر[، ترجمه­ پرویز زارع شاهمرسی، تبریز: اختر.
پاکتچی، احمد. (1390). «معناسازی با چینش آشوب در نظم، در رویکرد نشانه­شناسی فرهنگی» کتاب مجموعه مقالات نشانه­شناسی فرهنگ(ی)، به کوشش امیرعلی نجومیان، تهران: سخن.
توروپ، پیتر. (1390). «نشانه­شناسی فرهنگی و فرهنگ»، ترجمه­ فرزان سجودی، کتاب مجموعه مقالات نشانه­شناسی فرهنگ، گروه مترجمان، به کوشش فرزان سجودی، تهران: علم.
جوینی، عطاملک. (1387). تاریخ جهانگشای جوینی، تصحیح محمد قزوینی، تهران: هرمس.
جودی نعمتی، اکرم. (1387). «تناسبات رنگ­ها در صور خیال و هسته­ روایی شاهنامه»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی،11.
حسینی، سید محمود. (1392). شاهنامه­ بزرگ ایلخانی، تهران: عطار.
حقایق، آذین و سجودی، فرزان. (1394). «تحلیل معناشناختی دو نگاره از شاهنامه فردوسی بر اساس الگوی نشانه­شناسی اجتماعی تصویر»، هنرهای زیبا، دوره­2 شماره2.
خامنایی، مهسا. (1388). «تحلیل ساختار بصری سوگواری نگارۀ آوردن سر ایرج برای فریدون از شاهنامۀ بزرگ ایلخانی»، ماه هنر،132، 48-42.
خزائی، محمد. (1387). «شاهنامه ابوسعید مهم‌ترین شاهکار نگارگری دورۀ ایلخانی»، ماه هنر، اسفند.
خزائی، محمد. (1387). «مجلس تشییع جنازه­ اسفندیار در شاهنامه­ ایلخانی»، آیینه خیال،6، 45-42.
خلیلی، نسیم. (1396). مغولان روایتی دیگر، تهران: شرکت نشر نقد افکار.
رشیدالدین، فضل­الله. (1373). جامع­التواریخ، تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، جلد اول، تهران: البرز.
رشیدالدین، فضل­الله. (1367). جامع­التواریخ، تصحیح بهمن کریمی، جلد اول، تهران: اقبال
زمردی، حمیرا. (1388). ادیان و اساطیر در شاهنامه­ فردوسی، خمسه­ نظامی و منطق­الطیر، تهران: زوار.
ساندرز،ج.ج. (1363). تاریخ فتوحات مغول، ترجمه­ ابوالقاسم حالت، تهران: امیرکبیر.
سمننکو، الکسی. (1396). تار و پود فرهنگ، ترجمه­ حسین سرفراز، تهران: علمی و فرهنگی.
سیداوف، میرعلی. (1381).  قام شامان و نگاهی به اساطیر خلق­های ترک، ترجمه­ی صمد چایلی، تبریز: اختر.
سیدواف، میرعلی. (1384). آذربایجان سوی کوکونو دوشونرکن، برگردان رحیم شاوانلی، تبریز: اختر.
سجادی‌راد، سید صدیقه و سجادی‌راد، سید کریم. (1392). «بررسی اسب در اساطیر ایران و سایر ملل و بازتاب آن در شاهنامه»، پژوهشنامۀ ادب حماسی، شماره­ 16.
سرفراز، حسین و دیگران. (1396). «واکاوی نظریه فرهنگی- سپهرنشانه­ای- یوری لوتمان»، راهبرد فرهنگ، شماره­ 39.
سروری، امید. (1389). «اسب در زندگی، نیروی نظامی و اعتقادات مغولان»، پیام بهارستان، دوره­2، شماره7.
سُنِسون، گوران. (1390). «مفهوم متن در نشانه­شناسی فرهنگ »، ترجمه­ فرزان سجودی، کتاب مجموعه مقالات نشانه‌شناسی فرهنگ، گروه مترجمان، به کوشش فرزان سجودی، تهران: علم.
شایسته­فر، مهناز. (1385). «جایگاه و نمود مذهب در نگارگری ایران(ایلخانی و تیموری)»، مطالعات هنر اسلامی، دوره­ی 3، پاییز و زمستان، 118-97.
شیرازی، علی­اصغر و قاسمی، صفورا. (1391). «ریشه­یابی آداب و رسوم ایلخانان در شاهنامه­ ابوسعیدی با تأکید بر نگاره­های سوگواری»، نگره، شماره22.
قائمی فرزاد ومحمدجعفر یاحقی(1388). «اسب پرتکرارترین نمادینه­ جانوری در شاهنامه و نقش آن در تکامل کهن­ الگوی قهرمان»، فصلنامه­ی زبان و ادب پارسی،42:27-10.
کاشغری، محمود. (1383). دیوان­اللغات­الترک، ترجمه­حسین محمدزاده­ صدیق، تبریز: اختر.
کنبای، شیلا. (1389).  نگارگری ایرانی، ترجمه­ مهناز شایسته­فر، تهران: مطالعات هنر اسلامی.
گروسه، رنه. (1387). امپراطوری صحرانوردان، ترجمه­ عبدالحسین میکده، تهران: علمی فرهنگی.
گنج، رشاد. (1388). رنگ و نوروز در اساطیر ترک، ترجمه­ امین روشن، تبریز: پینار.
گورون، کامران و دیگران. (1380). اسلامیتدن اؤنجه تورک­لرین تاریخی، به کوشش اسماعیل جعفرزاده و دیگران، تبریز: سومرنشر.
لوتمان،یوری و بی. ای. اوسپنسکی. (1390). «در باب سازو کار نشانه­شناختی فرهنگ»، ترجمه­ فرزان سجودی، کتاب مجموعه مقالات نشانه­شناسی فرهنگ، گروه مترجمان، به کوشش فرزان سجودی، تهران: علم.
لوتمان،یوری. (1390). «درباره­ سپهر نشانه­ای»، ترجمه­ فرناز کاکه­خانی، کتاب مجموعه مقالات نشانه­شناسی فرهنگ، گروه مترجمان، به کوشش فرزان سجودی، تهران: علم.
لیونگبرگ، کریستینا. (1390). «مواجهه با دیگری فرهنگی»، ترجمه­ تینا امراللهی، کتاب مجموعه مقالات نشانه­شناسی فرهنگ، گروه مترجمان، به کوشش فرزان سجودی، تهران: علم.
محمدزاده صدیق، حسین. (1383). یادمان­های ترکی باستان، تهران: ستاد نشرآثار دکترصدیق.
مورگان، دیوید. (1389). مغول­ها، ترجمه­ عباس مخبر، تهران: مرکز.
نامورمطلق، بهمن. (1390). «نشانه­شناسی و فرهنگ»، کتاب مجموعه مقالات نشانه­شناسی فرهنگ(ی)، به کوشش امیرعلی نجومیان، تهران: سخن.
هال، مری. (1380). امپراطوری مغول، ترجمه­ نادر میرسعیدی، تهران: ققنوس.
Esin, E. (2003). Orta Asyadan Osmanliya Turk Sanatinda I konografik Motifler, Kabalaci:
Yayinevi.
Oleg Grabar and Sheila Blair. (1980). Epic images and contemporary history: the illustrations of the great Mongol Shahnama. xiv, 210 pp. Chicago and London: Univeristy of Chicage Press.
http://warfare.ga/. (2019, December 24). Retrieved from, http://warfare.ga/Persia/14/Great_Mongol_Shahnama-Iskandar_in_the_land_of_the_Brahmins-Sackler_S1986_105.htm.
http://warfare.ga/. (2019, December 24). Retrieved from, http://warfare.ga/Persia/14/Great_Mongol_Shahnama-Iskandar_and_the_talking_tree-Freer_F1935_23.htm.
http://warfare.ga/. (2019, December 24). Retrieved from, http://warfare.ga/Persia/14/Great_Mongol_Shahnama-Bahram_Gur_Hunts_Onagers-Worcester_Art_Museum-1935_24.htm.