ارتباطات بصری خط نستعلیق در نسخه مثنوی خواجوی کرمانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری تخصصی، دانشیار گروه ارتباط تصویری، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.

2 دانشجوی دکتری، دانشجوی دکتری هنرهای اسلامی، دانشکده هنر، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

10.22034/ias.2020.211735.1109

چکیده

خط نستعلیق یکی از خطوط اسلامی است که در ایران ابداع شده و سیر تکوینی خود را پشت سرگذاشته است. نسخه مثنوی خواجوی کرمانی به رقم میرعلی ابن الیاس تبریزی (محفوظ در کتابخانه بریتانیا) یکی از نمونه­ های نفیس و اولیه خط نستعلیق می­ باشد. پژوهش حاضر  با توجه به قدمت و کیفیت این نسخه، نسبت به تنها نسخه باقیمانده خط نستعلیق به رقم میرعلی تبریزی مشهور (نسخه خسرو و شیرین نظامی)،  به بررسی ویژگی های: ردپای خط نسخ در نستعلیق اولیه، عیار و کیفیت خط در متن و عناوین، ارتباطات بصری عینی و ادراکی حاکم برآن، نقطه، نحوه به­ کارگیری خط کرسی و گریدبندی پرداخته است. روش انجام پژوهش حاضر توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده ­های منابع کتابخانه ­ای است. بر طبق یافته ­ها، در نسخه مثنوی خواجوی کرمانی با وجود قدمت نسخه و ابتدایی بودن خط نستعلیق در آن، خوشنویس به دلیل رعایت  ارتباطات بصری ادراکی (نهانی) در طول صفحه، به هماهنگی و زیبایی قابل توجهی دست یافته است. رعایت این مهم در نسخه مذکور و سامان­دهی آن، توسط کشیده­ ها، سرکش­ ها و نقطه­ گذاری ها امکان­پذیر شده است  که سرکش­ها و زوایای آنها نقش اصلی هدایت بصری در طول صفحات را برعهده گرفته ­اند.  به­ طوری­که اغلب حروف بعد از خود را تحت شعاع قرار داده ­اند. همچنین کیفیت بالای کتابت در عناوین نسخه نسبت به متن، ذوق هنری و میزان تسلط خوشنویس به خط مذکور را (با وجود ابتدایی بودن نسخه) متذکر است.

اهداف پژوهش:
1. بازشناسی مختصات خط نستعلیق اولیه.
2. بررسی ارتباطات بصری خط نستعلیق در نسخه مثنوی خواجوی کرمانی.

سؤالات پژوهش:
1. خط نستعلیق اولیه دارای چه ویژگی­هایی بوده است؟
2. کاربست خط نستعلیق در نسخه مثنوی خواجوی کرمانی دارای چه ویژگی­ هایی بصری است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Visual Communication of the Nastaliq Script in the Masnavi of Khajavi Kermani Manuscript

نویسندگان [English]

  • Mitra Maanavi Rad 1
  • Roghayyeh DizajcheraghiI 2
1 P. H. D., Associate Professor of Video Communication Department, Faculty of Arts, Al-Zahra University, Tehran, Iran.
2 P. H. D., student, Islamic Arts, Faculty of Arts, Tabriz University, Tabriz, Iran.
چکیده [English]

Nastaliq developed in Iran from Naskh beginning in the 13th century and remains very widely used in Persian-speaking countries and for written poetry and as a form of art. The version of Khajavi Kermani's Masnavi by Mir Ali Ibn Ilyas Tabrizi (preserved in the British Library) is one of the exquisite and early examples of Nastaliq calligraphy. Considering the age and quality of this copy, compared to the only remaining copy of the Nastaliq script of the famous Mir Ali Tabrizi (Khosro and Shirin Nizami version), this research aims to study the characteristics of texts, titles, objective and governing perceptual visual communication, dots and the methods of applying the baseline and grading. The method of conducting the present research is descriptive and analytical, and data is gained from library research. According to the findings, in the version of Khajavi Kermani's Masnavi, despite the age of the version and the primitiveness of the Nastaliq script, the calligrapher has achieved a remarkable harmony and exquisiteness due to observing the perceptual (hidden) visual communication throughout the page. Observance of this importance in the mentioned version and its organization has been made possible by lines, punctuation and specific calligraphic acts, whose lines and angles have assumed the main role of visual guidance along the page; thus, most letters influence the feature preceding. Also, the high quality of the writing in the titles of the edition compared to the text, artistic taste and mastery of the calligrapher's handwriting (despite the primitiveness of the edition) are also noteworthy.

Research aims:
1. Recognizing the coordinates of the primary Nastaliq line.
2. Investigating the visual communication of the Nastaliq script in the Masnavi of Khajavi Kermani.

Research questions:
1. What characteristics does the early Nastaliq script have?
2. What visual features does the use of Nastaliq script have in the version of Khajavi Kermani's Masnavi?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Calligraphy
  • Nastaliq
  • Visual Study
  • Mir Ali Tabrizi
  • Masnavi of Khajavi Kermani
اسحاق زاده، روح الله؛ صادقیان، حمید و روحانی اصفهانی، الهام. (1396). «مقایسه ارتباطات بصری در خط نستعلیق بین دو شیوه­ی صفوی و معاصر (میرعماد و امیرخانی)»؛ نشریه هنرهای زیبا_هنرهای تجسمی، ص. 23.
اعوانی، غلامرضا. (1375). حکمت و هنر معنوی، تهران: انتشارات گروس.
دامغانی، محمدعلی؛ آغداشلو، آیدین و هاشمی­نژاد، علیرضا. (1393). سه مثنوی خواجوی کرمانی (محفوظ در کتابخانه بریتانیا)؛ تهران: فرهنگستان هنر.
داوودی آبکنار، آرمان. (1396). کتاب خط، قم: بوستان کتاب.
سپهر، مسعود. (1387). کشیده، اضافه بین دو حرف؛ مجموعه مقالات شماره یک طراحی گرافیک، تهران: انتشارات یساولی.
شه کلاهی، فاطمه. (1397).  قواعد رسم الخط میرعلی تبریزی براساس نسخه خسرو و شیرین نظامی؛ ماهنامه باغ نظر، 15.
فضائلی، حبیب ­الله. (1363). اطلس خط؛ اصفهان: انتشارات مشمل
قلیچ­خانی، حمیدرضا. (1392). درآمدی بر خوشنویسی ایرانی، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.
قلیچ­خانی، حمیدرضا. (1373). رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، تهران: انتشارات روزنه.
متین، پیمان. (1391). خوشنویسی (از سری مقالات ایرانیکا)؛ چاپ دوم، تهران: موسسه انتشارات امیر کبیر
هاشمی­نژاد، علیرضا. (1397). از صفا تا شان؛ کرمان: نشر مانوش.
هاشمی ­نژاد، علیرضا. (1393). سبک­شناسی خوشنویسی قاجار؛ تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.