شهرسازی ایلخانی؛ "تجلی گاهِ" اولین فضاهای عمومی بزرگ مقیاس هندسی در شهرهای ایرانی- اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی، گروه شهرسازی، دانشکده معماری وشهرسازی، دانشگاه هنر تهران، تهران، ایران.

2 عضو هیئت علمی، گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

10.22034/ias.2021.131665

چکیده

دوره ایلخانی در شهرسازی ایران-اسلامی را می­توان به عنوان یک دوره گذار از سبک رازی به سبک اصفهانی دانست. اهمیت این دوره در شهرسازی ایران به آن دلیل است که از یک سو به دنبال وضعیت خاص پیش آمده بعد از حمله ویرانگر مغول، سیر تکاملی شهرسازی ایران را حفظ کرده و از سوی دیگر زمینه و بستر لازم برای شکل­ گیری سبک اصفهانی در دوره صفویان(1135-907ه.ق) را فراهم آورد. پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده­ های منابع کتابخانه ­ای انجام شده است. یافته ­های تحقیق نشان می­ دهد که شهرسازی و معماری ایلخانی به دنبال ایجاد شکوه هر چه بیشتر است. ایوان­ های بلند، ارتفاع بیشتر گنبدها و دهانه ها، فضاهای بزرگ و طویل، اندازه‌های دقیق‌تر و متناسب‌تر در معماری، در میدان وسیع مجموعه ­های شهری، در غالب شکلی کامل، تبلور شهرسازانه می ­یابد. در حقیقت، شکل کاملاً هندسی فضاهای شهری بزرگ مقیاس در شهرسازی ایلخانی، اختلاف چشمگیری با حیاط مجموعه ­های شهری قبل از آن و میدان­ های اندام وار درون بافت­ های شهری دارد. ویرانی ساختارهای اجتماعی- اقتصادی- کالبدی شهرها توسط مغول در آغاز سده هفتم هجری شمسی، منجر به ابداع مجدد مفهوم میدان در ساختار متعالی­تری در انتهای همین سده گردید. ساختاری هندسی و بزرگ مقیاس که با قدرت در شهرسازی دوره صفوی، جهانی شد.

اهداف پژوهش:
1. بازشناسی سبک­ های فضاهای عمومی در کرونولوژی سبک­های معماری-شهرسازی در ایران.
2. بررسی ویژگی­ های فضاهای عمومی در شهرسازی دوره ایلخانی.

سؤالات پژوهش:
1. در معماری و شهرسازی در تاریخ ایران چه سبک­ هایی در ایجاد فضاهای عمومی وجود داشته است؟
2. فضاهای عمومی در شهرسازی دوره ایلخانان دارای چه ویژگی­ هایی است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Ilkhanid Urban Planning; the Manifestation of the First Large-Scale Public Spaces on a Geometric Scale in Iranian-Islamic Cities

نویسندگان [English]

  • Maryam Farahani 1
  • Mojtaba Rafieian 2
1 Faculty member, Department of Urban Planning, Faculty of Architecture and Urban Planning, Tehran University of Arts, Tehran, Iran.
2 Faculty member, Department of Urban Planning, Faculty of Art and Architecture, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The Ilkhanid era in Iranian-Islamic urban planning can be considered as a transition period from Razi style to Isfahani style. The status of this period in Iranian urban planning is due to the fact that on the one hand, following the special situation after the devastating Mongol invasion, it has maintained the evolution of Iranian urban planning and on the other hand, the necessary background for the formation of Isfahani style in the Safavid period is shaped (1135-907 AH). The present research is accomplished by a descriptive and analytical method by the means of library resource data. Research findings indicate that the urban planning and architecture features of the Ilkhanid era seeks to create glory and splendor in the form of tall porches, higher heights of domes and openings, large and long spaces, more accurate and proportionate dimensions in the architecture of large squares of urban complexes all within the form of a complete urbanization forms. In fact, the purely geometric shape of large-scale urban spaces in Ilkhanid urban planning is significantly dissimilar from the courtyards of earlier urban complexes and body-like squares within urban contexts. The destruction of the socio-economic-physical structures of cities by the Mongols at the beginning of the seventh century AH, led to the reinvention of the concept of the square in a higher structure at the end of this century that included a large-scale geometric structure that became global regarding the urban planning of the Safavid period.

Research aims:
1. Recognition of public space styles in chronology of architectural-urban planning styles in Iran.
2. Study of the characteristics of public spaces in the urban planning of the Ilkhanid period.

Research questions:
1. In architecture and urban planning in the history of Iran, what styles have existed in creating public spaces?
2. What are the characteristics of public spaces in the urban planning of the Ilkhanid period?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iranian-Islamic City
  • urban planning
  • Ilkhanid Era
  • Geometric Public Space
ابراهیمی، محمد حسن. (1388). میدان، فضاهای تعریف نشده شهرهای ایرانی. هویت شهر، 3(4)، 107-120.
اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1379). حس وحدت، اصفهان، انتشارات خاک.
اسدی محل چالی، مسعود؛ پیربابایی، محمد تقی. و مقصودی، منیژه. (1398). تبیین فرهنگ جنسیتی فضا در گذرهای شهر اسلامی- ایرانی، نمونه پژوهش پیاده راه تربیت تبریز. دانش شهرسازی، 3(1 )، 15-31. 
اشتری فرد، حسین؛ صالحی امیری، سید رضا و شهریاری، محمد رضا. (1397). طراحی الگوی سبک زندگی ایرانی-اسلامی شهروندان شهر تهران. پژوهشنامه نظم و امنیت انتظامی، 11 (1 (پیاپی 41) )، 157-184. 
اهری، زهرا. (1394). شناسایی ساختار ثانویه شهر ایرانی در دوره قاجاریه. معماری و شهرسازی (هنرهای زیبا)، 20(2)، 23-34.
بازورث، کلیفورد ادموند. (1385). تاریخ ایران کمبریج از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان(پژوهش دانشگاه کیمبریج، جلد پنجم)، گردآورنده: ج. آ. بویل، ترجمة حسن انوشه، تهران: انتشارات امیرکبیر.
بلیلان اصل، لیدا و ستارزاده، داریوش. (1394). مقایسه گستردگی شهر تبریز در دوره­های ایلخانی, صفوی و قاجار با استناد بر مستندات تاریخی. هویت شهر، 9(21)، 57-70. 
بهزاد فر، مصطفی و رضوانی، نوشین. (1394). بررسی تطبیقی هنجارهای ریخت­شناسی شهرسازی اسلامی در بافت تاریخی، (موردکاوی: محله سرچشمه شهر گرگان). پژوهش های معماری اسلامی، 3(1 (پیاپی 6)، 0-0.
پارسا، پریا؛ میرغلامی، مرتضی و قره بگلو، مینو. (1398). شهر مربی کودک: باز تولید الگوی شهر دوست دار کودک در بستری ایرانی اسلامی. پژوهش­های معماری اسلامی، 7(1 (پیاپی 22) )، 109-130. 
پاکزاد، جهانشاه. (1384). راهنمای طراحی فضاهای شهری در ایران، تهران: انتشارات وزارت راه و شهرسازی.
پوراحمد، احمد و وفایی، ابوذر. (1396). تأثیر مدرنیسم بر ساختار کالبدی - فضایی شهر ایرانی - اسلامی (مطالعه موردی: شهر کاشان). مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 7(28 )، 63-76. 
پیرنیا، محمد کریم و معماریان، غلامحسین. (1386). سبک­شناسی معماری ایرانی، انتشارات سروش دانش.
پیندر، ویلسن. (1378). معماری دورة تیموری. تاریخ ایران، دورة تیموریان، پژوهش از کیمبریج، ترجمة یعقوب آژند، تهران: جامی.
توکلی نیا، جمیله؛ صرافی، مظفر و دستواره، فرشته. (1396). تحلیل تطبیقی رهیافت­های مرتبط با شهر ایرانی- اسلامی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 7(28 )، 5-20. 
توکلی نیا، جمیله؛ محمدیان مصمم، حسن؛ ضرغامی، سعید و رستمی، قهرمان. (1395). تقابل شهر ایرانی- اسلامی با چالش­های شهری هزاره سوم. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 7(25)، 57-70. 
پیربابایی، محمدتقی و ربیعی فر، ولی اله. (1397). تبیین نقش مساجد در ارتقاء سطح کیفیت زندگی ساکنین محلات شهر ایرانی-اسلامی (مطالعه موردی: مسجد حسینیه اعظم در محله حسینیه شهر زنجان). جغرافیا و توسعه فضای شهری، 5 (2 (پیاپی 9) )، 105-125. 
جهانبخش، حیدر؛ لطفی پورسیاهکلرودی، مرتضی و زکی پور، نجمه. (1396). بررسی دگردیسی ماهیت قلمرو کنش گری، همگانی از شهر ایرانی- اسلامی تا شهر معاصر ایرانی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 8(30 )، 31-41. 
جهان بخش، حیدر و دل زنده، علی. (1395). تبیین جایگاه پیوست نگاری فرهنگی و بهره گیری از نظام مدیریت فرهنگی در شهر اسلامی- ایرانی (مبانی نظری و فرآیند فکری سازنده شهر اسلامی). پژوهش های معماری اسلامی, 4(4 (پیاپی 13)، 91-113.
حبیب، فرح و حسینی نیا، مهدیه. (1394). پایداری شهر از منظر شکل شناسی شهری (بررسی فشردگی در ارگ بم). هویت شهر، 9(21)، 5-18. 
حبیبی، کیومرث و روحانی چولائی، الهام. (1394). ارزیابی کیفی تغییر عناصر شهر کهن ایرانی به شهر مدرن در جهت احیای مکان های شهری با هویت ایرانی- اسلامی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 6(21)، 5-18.
حبیبی، محسن. (1382). از شار تا شهر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
حکمت ­نیا، حسن. (1397). سنجش میزان محرمیت خانه­ها در راستای سبک زندگی اسلامی-ایرانی (مطالعه ی موردی: بافت قدیم و جدید شهر یزد). پژوهش های جغرافیای برنامه ریزی شهری، 6(3 )، 585-603.
حیدری، محمد تقی و طارمی، علی. (1399). گذری بر گذار ستیز محله ­ای و کاربست آن در محلات شهر ایرانی-اسلامی. دانش شهرسازی، 4(1 )، 73-96.
چرامی، شهرزاد؛ ساروخانی، باقر و ازکیا مصطفی. (1397). مطالعه جامعه شناختی جنگ نرم در بافت های شهری با تاکید بر راهبردهای رسانه ملی در شهر ایرانی-اسلامی شهرزاد چرامی. مطالعات جامعه شناسی، 10(38 )، 85-100.
دنبلی، سارا؛ کلانتری خلیل آباد، حسین و آقاصفری، عارف. (1397). بازشناسی مؤلفه­ های هویت منظر شهری در شهرهای ایرانی-اسلامی, نمونه موردی شهر تهران. نقش جهان، 8 (4)، 223-230. 
دانش، جابر و طیبی، امیر. (1390). کیفیت حضور در میادین شهری با تأکید بر نمونه های سنتی ایران. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 1(4)، 71-80.
زیبا کلام، صادق. (1379). ما چگونه ما شدیم؟ ریشه‌یابی علل عقب ماندگی در ایران، تهران: انتشارات روزنه.
سالاری پور، علی اکبر؛ رمضانی، حمیدرضا؛ زالی، نادر و صفای کارپور، مریم. (1397). بررسی کیفیت روابط همسایگی درون محله ایرانی اسلامی و نقش آن در دلبستگی به مکان؛ مطالعة موردی: محله ساغریسازان شهر رشت. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 9 (34)، 35-47. 
سرایی، محمد حسین؛ خاوریان گرمسیر، امیر رضا؛ فارسی، علی و علیان، مهدی. (1397). همگام ­سازی شهر اسلامی با چارچوب های مدیریت شهری الکترونیک در فضای شهر ایرانی-اسلامی. شهر پایدار، 1 (2)، 97-111. 
شکاری نیری، جواد. (1384). یافته­ هایی از طرح شنب غازان، پدیده شهری عصر ایلخانی، مجله هنرهای زیبا،شماره 24، 73-80.
سلطان زاده، حسین. (1390). تاریخ مختصر شهر و شهرنشینی در ایران، تهران: انتشارات چهارطاق.
صفوی، سیدعلی؛ رضایی، محمود و سعادتمندی، مژگان. (1397). کاربست اصول نوشهرگرایی مطابق با شناسه ­های شهر ایرانی-اسلامی (مطالعه ­ی موردی: محله­ی مسکونی و قدیمی رباط کریم (رباط کهنه)). پژوهش­های جغرافیای انسانی (پژوهش ­های جغرافیایی)، 50(4 )، 929-944. 
طلایی، مریم؛ انصاری، مجتبی و درج ور، فاطمه. (1398). نقش تزیینات در بازیابی هویت ایرانی– اسلامی در جداره­ های شهری مورد مطالعاتی: راسته تاریخی بالا و پایین خیابان شهر مشهد. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 12(29 )، 99-112. 
عابدینی، اصغر؛ کریمی، زبیده؛ گلشنی، مینا و نظری، نیلوفر. (1396). تحلیل ساختار فضاهای شهری مطلوب زنان با تأکید بر امنیت در شهر ایرانی–اسلامی(مطالعه­ ی موردی: محله­ی مهدی القدم ارومیه). پژوهش­ های جغرافیای برنامه ­ریزی شهری، 5(4)، 629-644. 
عسکری، محسن؛ احمدی، حسن و براتی، ناصر. (1396). تبیینی اکتشافی از کارکردپذیری وقف در شهرهای دوره اسلامی مطالعه موردی: شهر ایرانی در قرون نخستین و میانی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 8(29 )، 65-80.
عسکری، محسن؛ احمدی، حسن و براتی، ناصر. (1397). تحلیلی بر مؤلفه ­های تاریخی بنیادین دینی- فرهنگی شهر ایرانی اسلامی در قرون نخستین و قرون میانی. فصلنامه علوم اجتماعی، (81 )، 37-74. 
عمرانی، مرتضی. (1384). در جستجوی هویت شهری، تهران: انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی.
غلامی، سعید؛ مشکینی، ابوالفضل و دویران، اسماعیل. (1394). طراحی فضایی محلات شهری با تاکید بر اصول دین اسلام در شهر ایرانی-اسلامی (مطالعه موردی: محله شهدای شهر زنجان). هویت شهر، 9(22)، 41-52. 
صادقی، علیرضا؛ خاکزند، مهدی و باقرزاده، امید. (1397). بازشناخت مؤلفه ­های مؤثر بر شکل­ گیری مکان در شهر ایرانی اسلامی مورد پژوهی: مسجد نصیرالملک و مسجد جامع عتیق شیراز. پژوهش­ های معماری اسلامی، 6 (3 (پیاپی 20) )، 49-68. 
فرشچیان، امیر حسین و بلالی اسکویی، آزیتا. (1394). نمود هندسه ادراکی بر سیر تکامل شهر ایرانی در ادوار مختلف شهرسازی (مطالعه موردی: شهر همدان). مطالعات شهری، 4(15)، 53-67.
فلامکی، منصور. (1371). شکل‌گیری معماری در تجارب ایران و غرب، تهران: انتشارات نشر فضا.
قلندریان، ایمان و رفیعیان، مجتبی. (1397). تبیین مدل کیفیت محیط در بازآفرینی شهر ایرانی اسلامی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 9(34 )، 49-58.
کیانی، محمد یوسف. (1368). شهرهای ایران، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
محیط آرا، محمد؛  ملک حسینی، عباس و شمس، مجید. (1396). کیفیت زندگی در محله های شهر اسلامی –ایرانی با نگرش پایداری فضایی- اجتماعی (نمونه موردی شهر قم). آمایش محیط، 10(38 )، 95-118.
محیط آرا، محمد؛  ملک حسینی، عباس و شمس، مجید. (1397). الگویی راهبردی از محله پایدار شهر اسلامی – ایرانی (محله بنیاد شهر قم ). نگرش­های نو در جغرافیای انسانی (جعرافیای انسانی)، 10(3 )، 361-381.
مردانی، سیده زهرا. (1394). طبقه ­بندی آراء متفکران مطالعات شهر اسلامی. باغ نظر، 12(35)، 65-74. 
مسعود، محمد و بابائی سالانقوچ، احسان. (1394). تحلیلی بر مطالعه شکل شهر اسلامی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، -(19)، 5-13.
مشکینی، ابوالفضل؛ قاسمی، اکرم و حمزه نژاد، مهدی. (1395). ارزیابی شهر جدید هشتگرد بر مبنای اصول شهرسازی ایرانی اسلامی. مطالعات ملی، 17(4 (68)، 39-58.
معروفی، حسین. (1397). بازخوانی شهر ایرانی (اسلامی) بررسی نهاد های نقش آفرین در حاکمیت شهری و بازتاب فضایی آنان در شهرهای دوران صفویه و قاجار. معماری و شهرسازی ایران، 9(15)، 33-45. 
مولائی، اصغر. (1398). بازشناسی شاخص­های شکل­دهنده نظم اجتماعی و فرهنگی در شهر ایرانی _ اسلامی (مقایسه تطبیقی بازار تاریخی تبریز و پاساژهای پیرامون). جامعه پژوهی فرهنگی، 10(1)، 81-106.
موقر، حمیدرضا؛ رنجبر، احسان و پورجعفر، محمد رضا. (1394). بازشناسی مفهوم محله در شهرهای کویری ایران (نمونه مطالعاتی محله های شهر نایین). مطالعات معماری ایران، 4(8)، 35-56.
منتظرالقائم، اصغر و امینی، رقیه. (1388). تحلیل و بررسی موقعیت مدنی شهر واسط تا قرن سوم هجری، تاریخ اسلام، 4(40)، 65-80
منتظرالقائم، اصغر و کوشکی، فردین. (1398). تحلیل سامان ­دهی آرامستان های شهر اصفهان از منظر الگوی شهر ایرانی اسلامی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 9(36 )، 49-58.
منصوری، سید امیر و عرب سلغار، ندا. (1394). سیر تحول رابطه ساختاری باغ و شهر در سازمان فضایی شیراز از سده چهارم تا دوازدهم هجری قمری. مطالعات معماری ایران، 4(8)، 5-20.
میرزاکوچک خوشنویس، احمد. (1385). دولت شهر آرمانی ایرانی: مفهوم فضای شهری ایران. باغ نظر، 3(6)، 101-118.
نژادستاری، سعیده. (1390). نقش میدان­ های شهری و بررسی عواقب ناشی از تنزل جایگاه آن در شهرهای امروز با تاکید بر شهرهای ایرانی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 1(3)ف 57-70.
نقش جهان پارس. (مهندسین مشاور). (1394). بوطیقای عتیق، در دست چاپ.
نقی زاده، محمد. (1385)، تأملی در روند دگرگونی میدان در شهرهای ایرانی، مجله هنرهای زیبا ، شماره 25، 15-24.
ویلبر، دونالدن. (1365). معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانی، ترجمه عبدالله فریاد، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
هوف، دیتریش. (1369). شهرهای ساسانی در نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران، ترجمه: رحیم صراف، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
Carmona, M. (2010). Contemporary Public Space. Part Two: Classification, Journal of Urban Design, 15(2), pp.157-173.
Federico Rossi, E. A. (2015). Integrated improvement of occupants' comfort in urban areas during outdoor events. Elsevier Ltd, pp. 285-292.
Grobelek, L. (2015). Public Spaces and Private Spaces Open to the Public: Spatial Planning and Development Using Urban Design Guidelines. Open Urban Studies and Demography Journal. 1. pp. 23-34.
Stanley, Benjamin W. (2015). Local property ownership, municipal policy, and sustainable urban development in Phoenix, AZ. Development Journal. 50(3), pp. 510- 528.