تجلی مفهوم رمز در هنر اسلامی بر اساس تئوری نشانه‌شناسی فرهنگی امبرتو اکو (مطالعه موردی : طلسم های ایرانی- اسلامی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2 دکتری تخصصی، گروه طراحی پارچه و لباس، دانشکده هنر و معماری، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران.

3 دکتری تخصصی، گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

10.22034/ias.2021.270298.1526

چکیده

نمادها و نشانه­ ها از اولین مفاهیمی هستند که بشر به علل مذهبی، سیاسی و اجتماعی از آن­ ها استفاده کرده است. این کاربرد به‌رغم تحول در حیات بشر به‌نوعی تداوم یافته و خود را در هنرها و صنایع مختلف منعکس ساخته است. در فرهنگ اسلامی نیز، نمادها و نشانه­ ها دارای اهمیت خاصی در انتقال مفاهیم بوده ­اند. هنر اسلامی گنجینه وسیعی از معانی عمیق عرفانی و حکمت الهی است که ریشه در بنیان­ های معنوی و الهی دارد. نقوش در آثار هنر اسلامی، دروازه ورود به معارف باطنی روح و هستی راستین است که نگرش توحید را به­ عنوان رکن اصلی اسلام تقویت می‌کند. اهمیت کاربرد نقوش در زیبایی­ شناسی آثار اسلامی در معانی نهفته و عمیقی است که بیانگر روح حاکم بر آثار هنری است. مطالعه گنجینه عظیم هنر اسلامی در بستر رویکردهای فلسفی و تعمق در جنبه درونی این هنر و زبان رمزگونه آن که حاوی بنیان­ هایی متافیزیکی و عرفانی بوده، از اهمیت انکارناپذیری برخوردار است. در این پژوهش با استفاده از روش کتابخانه ­ای و رویکردی توصیفی و تحلیلی سعی شده به مطالعه و بررسی معنای نمادین و لسان تمثیلی این هنر پرداخته شود. از آنجایی که گسترۀ هنر اسلامی و تولیدات آن بسیار وسیع است، در پژوهش پیش‌رو تولیدات علوم غریبه و به­ طور اخص طلسم ­های ایرانی- اسلامی‌ که از حیث ارزش بصری و  بُعد معنایی بسیار غنی هستند، مطالعه شده‌اند. برای آنکه چارچوب نظری مشخصی برای تحلیل موضوع پیش‌رو داشته باشیم، این پژوهش بر اساس تئوری نشانه ­شناسی فرهنگی امبرتو اکو نشانه‌شناس سرشناس ایتالیایی، تحلیل و بررسی شده است. یافته­ های پژوهش حاکی از انطباق نشانه ­شناسی امبرتو اکو درباره ریشه های فرهنگی بر نظام معنایی و نمادین در طلسم­ های اسلامی است.

اهداف پژوهش:
1. ارائه مطالعه‌ای تحلیلی از مفهوم رمز در بستر کاربری‌های گوناگون تولیدات علوم غریبه.
2. معرفی ریشه ­های فرهنگی مؤثر در فرآیند شکل‌گیری معنا و رمز بر اساس آراء نشانه­ شناسی امبرتو اکو.

سؤالات پژوهش:
1. چه عوامل فرهنگی در شکل­ گیری نشانه ­ها و رمز‌ها در هنر اسلامی نقش داشته­ اند؟
2. چگونه می­ توان با رویکرد نشانه­ شناسی فرهنگی اکو، نمود رمز را در آثار هنر ایرانی- اسلامی مطالعه و تحلیل کرد؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Concept of the Symbol in Islamic Art Based on Cultural Semiotic Theory of Umberto Eco (Case Study: Iranian-Islamic Talismans)

نویسندگان [English]

  • Azadeh Chakeri 1
  • Abolfazl Davodi Roknabadi 2
  • Mohammad Reza Sharif Zadeh 3
1 PhD student, Department of Art Research, Faculty of Art, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 Ph.D., Textile and Clothing Design Department, Faculty of Art and Architecture, Yazd Branch, Islamic Azad University, Yazd, Iran.
3 Ph.D., Department of Art Research, Faculty of Art, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Islamic art has a wide treasure of deep mystical meanings and divine wisdom, because this art is rooted in spiritual and divine foundations. The motifs in the works of Islamic art are the gateway to cognition knowledge and actual soul which strengthens the viewpoint of monotheism as the main pillar of Islam. The importance of using motifs in the aesthetics of Islamic works lies in deep and profound meanings which expresses the spirit of the works of art. Study of the great treasure of Islamic art in the context of philosophical approaches and contemplation on the inner aspect of this art and its symbolic language, which contained metaphysical and mystical foundations, has undeniable importance. In this article, by using the library research method and a descriptive-analytical approach an attempt has been made to study the symbolic meaning and allegorical language of this art. Since the scope of Islamic art and its productions is extremely wide, in the forthcoming research, the products of occult sciences and in particular Iranian-Islamic talismans which are very rich in visual value and semantic dimension have been studied. Furthermore, to have a clear theoretical framework for analyzing the subject ahead, the findings of this study will be analyzed based on the theory of cultural semiotics of the famous Italian semiotician Umberto Eco. The research findings indicate the adaptation of Umberto Eco's semiotics about cultural roots to the semantic and symbolic system in Islamic spells.

Research aims:
1- Presenting an analytical study of the concept of symbol in the context of various uses of occult science products.
2- Introducing effective cultural roots in the formation process of meaning and symbol based on Eco’s semiotic ideas.

Research questions:
1- What are the cultural factors influencing the formation process of signs and symbols in Islamic art that are perceived from the productions of occult sciences?
2- 2. How can the expression of "mystery" in Iranian-Islamic works of art be studied and analyzed with the eco-cultural semiotics approach?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Symbol
  • Islamic Art
  • Occult Sciences
  • Semiotics
  • Umberto Eco
قرآن کریم
ارجمندی، مهدی. (1381)."زیبایی، قداست، دین"، فصلنامه هنر، شماره بیست و هشتم.
استیور، دن. (1394). فلسفه زبان دینی، ترجمه ابوالفضل ساجدی، چاپ دوم، تهران: ادیان.
اکو، امبرتو. (1377). نقد تحلیلی تصویر، ترجمه کاوه میرعباسی، فصلنامه عکاسنامه.
اکو، امبرتو. (1397). نشانه‌شناسی، ترجمه پیروز ایزدی، چاپ پنجم، تهران: نشر ثالث.
اکو، امبرتو. (1397). نشانه-تاریخ و تحلیل یک مفهوم، ترجمه مرضیه مهرابی، چاپ اول، تهران: علمی فرهنگی.
بورکهارت. تیتوس. (1365). هنر اسلامی زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: سروش.
بورکهارت، تیتوس. (1376). هنر مقدس (اصول و روش ها)، ترجمه جلال ستاری، تهران: سروش.
پورنامداریان، تقی. (1386). رمز و داستان های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‌های عرفانی - فلسفی ابن سینا و سهروردی، چاپ ششم، تهران: علمی- فرهنگی.
دهقان، مصطفی. (1386). جام نو و می کهن: مقالاتی از اصحاب حکمت خالده، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
رحمتی، انشاءالله. (1394). هنر و معنویت (مجموعه مقالاتی در زمینه حکمت هنر)، چاپ دوم، تهران: متن.
ضمیران، محمد. (1385). امبرتو اکو و نشانه‌شناسی، مجله فرهنگی و هنری بخارا (ویژه‌نامه امبرتو اکو)، تهران، سال نهم، شماره 52، ص. 222.
گرابار، اولگ. (1379). شکل­ گیری هنر اسلامی، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، جلد اول، تهران: پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
نصر، سیدحسین. (1383). معرفت و معنویت، ترجمه انشالله رحمتی، چاپ سوم، تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
نصر، سید حسین. (1375). هنر و معنویت اسلامی، ترجمه رحیم قاسمیان، تهران: سوره.
نقی زاده، محمد.  (1387). مبانی هنر دینی در فرهنگ اسلامی، جلد اول، چاپ دوم، تهران: نشر فرهنگ اسلامی.
یونگ، کارل گوستاو. (1383). انسان و سمبول ­هایش، ترجمه محمود سلطانینه، چاپ چهارم، تهران: جامی.
Eco, U. (1976). A Theory of Semiotics, Indiana University Press, Bloomington, London.
Guenon, R. (2001). "Symbols of Sacred Science". Sophia Perenis Hillsdele Ny.
Schuon. F. (1993). The Transcendental unity of religions. Quest books.