شهر پیامبر، تاملی بر ساختار شهر در نخستین سال های پس از اسلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

2 دکتری تخصصی، گروه شهرسازی، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

10.22034/ias.2021.292552.1641

چکیده

ساختار شهرها از زمان پیدایش اولین شهرها تحت تأثیر عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بوده است. با گذشت زمان این عوامل دستخوش تحول و دگرگونی­ هایی شده ­اند. تلاش در راستای رسیدن به الگوی مناسبی از شهر اسلامی که بتواند پاسخگوی نیازهای جامعه­ ی امروز باشد، به عنوان یکی از دغدغه های پژوهشگران حوزه­ ی شهرسازی و اسلام ­شناسی در دهه­ های اخیر مطرح شده است. شناسایی ویژگی ­های شهر اسلامی در زمان پیامبر(ص) به­ عنوان بنیانگذار دین اسلام، می ­تواند به شناسایی این الگو کمک شایانی کند. این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده­ های کتابخانه ­ای انجام شده است و روش تطبیقی- تاریخی و به بررسی نمونه ­هایی از شهرهای اولیه تاریخ اسلام  همچون مکه و مدینه پرداخته شده است. مطالعات پیشین نشان می دهد، شهر در زمان پیامبر بیشتر از آنکه با اجزای کالبدی شناخته شود، با عملکرد اجزای خود خصوصاً مسجد شناخته می ­شد. استفاده از شیوه تخطیط به منظور تقسیم زمین،­ روشی است که منجر به شکل­ گیری اصل سلسله مراتب فضایی و قلمرو در این شهرها شده است. مسجد نیز به لحاظ عملکردی، با تبعیت از شیوه تخطیط، به­ صورت سلسله مراتبی و با الگوی فضای باز برای اتفاقات و رویدادهای شهری شکل می ­گیرد و در این دوران به­ عنوان مهم­ترین فضای شهری عمل می کند و البته در دوره­ های بعدی  پس از پیامبر اکرم(ص) شاهد فروکاست اهمیت مسجد به جنبه کالبدی آن هستیم.

اهداف پژوهش:
1. شناسایی ویژگی­ های شهرهای اسلامی در دوران اولیه اسلام به ­ویژه در زمان پیامبر(ص).
2. بازشناسی عوامل مؤثر در تکوین حیات شهری در قرن اول هجری.

سوالات پژوهش:
1.مصادیق شهرسازی در شهرهای اولیه اسلام در زمان پیامبر(ص) چه بوده ­اند؟ 
2.دین اسلام چگونه بر ساختار شهر در دوره پیامبر(ص) تأثیرگذار بوده است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The City of the Prophet, a Reflection on the City Structure during Early Islam

نویسندگان [English]

  • Arezoo Alikhani 1
  • Seyed Mahdi Khatami 2
1 PhD student, Urban Planning, Faculty of Art and Architecture, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
2 Ph.D., Department of Urban Planning, Faculty of Arts, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The structure of cities has been influenced by various economic, social and cultural factors since the emergence of the first cities. Over time, these factors have undergone changes and transformations. Efforts to achieve a suitable model of the Islamic city that can meet the needs of today's society have been raised as one of the concerns of researchers in the field of urban planning and Islamic studies in recent decades. Identifying the characteristics of the Islamic city in the time of the Prophet (PBUH) as the founder of Islam, can help identify this pattern. This research has been done by a descriptive and analytical method based on library data via a comparative-historical method and has studied the examples of the first early cities of Islamic history such as Mecca and Medina. Previous studies show that the city at the time of the Prophet was more known for the function of its components, especially the mosque, rather than for its physical components. The use of the method of transgression in order to divide the earth is the technique that has led to the formation of the principle of spatial and territorial hierarchy in such cities. In terms of function, the mosque is formed in a hierarchical manner, following the method of Taqtit, with an open space pattern for urban events, and acts as the most important urban space in this period. Without doubt, in the following periods after the Holy Prophet (PBUH) - we see the decline of the importance of the mosque in its physical aspect.

Research aims:
1. Identifying the characteristics of Islamic cities in the early period of Islam, especially in the time of the Prophet (PBUH).
2. Recognition of effective factors in the development of urban life in the first century AH.

Research questions:
1. What were the examples of urban planning in the early cities of Islam at the time of the Prophet (PBUH)?
2. How did the religion of Islam affect the structure of the city during the time of the Prophet (PBUH)?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Urban Planning During the Period of Prophet (PBUH)
  • The Method of Transgression
  • Islamic City
آذرنیوشه، عباسعلی. (1392). «جنبش شهرسازی در سده های نخستین خلافت اسلامی»، فصلنامه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، شماره 11، صص. 113- 134.
احمدی و عارف اقوامی مقدم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
اسماعیلی، مهران. (1397). «دهستان یثرب/مدینه در دوره پیامبر بر پایه شواهد و قراین سده­های نخست هجری»، تاریخ و تمدّن اسلامى، شماره 27، صص. 3- 22. 
جان ­احمدی، فاطمه و محمدپور، محمد. (1395). «عوامل مؤثر بر گسترش شهری فسطاط تا تأسیس قاهره»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، شمارۀ 2، صص. 241- 261. 
جعفری، یعقوب. (1371). «نام‌های شهر مکه»، فصلنامه علمی-ترویجی میقات الحج، شماره 2، صص. 222-205.
جعفریان، رسول. (1384). آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران: انتشارات معشر.
جعیط، هشام. (1372). کوفه پیدایش شهر اسلامی، ترجمه ابولحسن سروقدمقدم، مشهد: آستان قدس رضوی.
حبیبی، محسن.(1383. از شار تا شهر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
حکیم، بسیم سلیم. (1383). نقش عرف در تشکیل شهر اسلامی، تاریخ شهرنشینی در اسلام، جلد دوم، ترجمه مهدی افشار، تهران: مرکز پژوهش­های فرهنگی.
حموی، یاقوت. (بی­تا). معجم­البلدان، بیروت: دارصادر.
حجتی، سید محمد باقر. (1377). «مسجد نبوی در گذر تاریخ»، مجله  میقات حج ، شماره 25، صص. 137-119.
حکیم، بسیم سلیم. (1381). شهرهای عربی اسلامی، اصول شهرسازی و ساختمانی، ترجمه محمدحسین ملک.
سجادزاده، حسن و موسوی، سیده الهام. (1393). «ابعاد چیستی­شناسی و هستی شناسی شهر اسلامی از منظر متون اسلامی»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 16، صص. 17-5.
کرمی، اسلام. (1395). «شریعت - شهر اسلامی»، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، شماره2، صص. 44-25.
عرفانی, جواد؛ نویدپور, محمدرضا. (1387). «تأملی بر مفهوم شهر اسلامی در شهرهای نوبنیاد سده های آغازین اسلامی، هفت شهر، شماره 25 و 26، صص.  72-91.
عثمان، محمد عبدالستار. (1376). مدینه اسلامی؛ ترجمه علی چراغی؛ تهران: امیرکبیر.
فراهانی, مریم و رفیعیان، مجتبی. (1400). «شهرسازی ایلخانی؛ "تجلی گاهِ" اولین فضاهای عمومی بزرگ مقیاس هندسی در شهرهای ایرانی- اسلامی»، دو فصلنامه علمی-پژوهشی هنر اسلامی، شماره 18، صص. 319- 335.
فرجام، رسول؛ سلیمانی مقدم، هادی و چاوشی، اسماعیل. (1390). «مفهوم اجتماعی شهر از منظر متون و تعالیم اسلامی». برنامه­ریزی منطقه­ای، شماره1(2)، صص. 40-27.
مجلسی، محمد باقر. (1403). بحار الانوار، چاپ سوم، ج 39،  بیروت: موسسه الوفا.
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی. (1367). دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران.
ناصری، فرناز؛ شهبازی، مجید و ثبوتی، هومن. (1399). «باز آفرینی محلات شهر زنجان در تطبیق با شاخصه­های شهر ایرانی اسلامی (نمونه موردی محلات حسینیه و نایب آقا)»، دوفصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 17، صص. 333- 349. 
نجفی، سید محمد باقر. (1364). مدینه شناسی، تهران: مشعر.
نشریه، مدیر و عبدالکریمی، شهین. (1395). «عناصر بصری رویدادهای زندگی پیامبر اسلام (ص) در نگاره‌های جامع التواریخ»، دوفصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 12، صص. 37- 52. 
Akbar, J. (1990). “Khatta and the Territorial Structure of Early Muslim Towns”, Muqarnas, pp. 22-32.
Kubiak, W. (1987). “Al-Fustat, Its Foundation and Early Urban Development”, Cairo: American University Press, pp. 58-75.
Preziosi, D.  (1991). “The Mechanisms of Urban Meaning, in Bierman”, Abou-El-Haj, and Preziosi, Eds. “The Ottoman city and its parts: urban structure and social order”.