خوانش شخصیت زنان در شاهنامه عامیانه 948 ه. ق./1540م. مکتب تبریز 2 با روش پانفسکی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری هنر، گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا، تهران.

2 دکتری تخصصی، استاد، گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.

10.22034/ias.2022.322875.1844

چکیده

جایگاه زنان در دوره ­های مختلف تحت تأثیر تحولات جامعه ­ای که در آن زندگی می­ کنند، قرار دارد.  با بررسی کتاب ­های به‌تصویر‌ کشیده خارج از دربار می­توان به مطالعۀ وضعیت آنها در ادوار مختلف پرداخت. شاهنامه یکی از کتب قابل توجه شاهان صفوی بوده که بارها به تصویر درآمده است. این تحقیق با روش توصیفی -تحلیلی و با بهره ­گیری از منابع اسنادی انجام‌شده بررسی جایگاه زن در شاهنامه 948 ه. ق./1540م. انجام شده است. در این راستا، به تفسیر و نقش زنان در نگارگری این شاهنامه با اتخاذ رویکرد آیکونولوژی و آیکونوگرافی پرداخته می­ شود. نتایج تحقیق حاکی از این است که زنان دربار در دوره صفوی، شاهنامه و نگارگری همواره مورد توجه بوده ­اند و  نکات مشترک زیادی بین آن­ها دیده می ­شود. در تمامی این نگاره ­ها فقط از زنان درباری یا شاهزاده­ ها یاد شده است و از زنان کوچه و بازار خبری نیست؛ بنابراین زن ­ها به‌ واسطه خردمندی، سیاستمداری و  نیکوکاری­شان در شاهنامه مطرح شده ­اند. از طرفی در تاریخ دوره صفوی همه زن ­ها به طبقه اجتماعی بالایی تعلق دارند. در ارتباط بین متن و تصویر، نگارگر در تصویرگری در مواردی براساس ذوق و سلیقه خود عمل کرده ­است. همچنین، مشخص شد که درون­مایه ­های تصویری در نگارگری این شاهنامه به عوامل زیادی مانند تحولات جامعه صفوی، جایگاه زن در آن دوره، نگاه فردوسی به زن و سنت نگارگری ایرانی و.... بستگی دارد که در پروسه معنایابی این نگاره­ ها، باید به متون دیگری رجوع و ارتباط ­ها را مشخص کرد.

اهداف پژوهش:
1. واکاوی نقش و جایگاه زن در نگارگری شاهنامه عامیانه دورۀ صفوی.
2. بررسی نقش و جایگاه زن در دورۀ صفوی و نگارگری مکتب دوم تبریز.

سؤالات پژوهش:
1. نگارگر شاهنامه عامیانه از چه الگوهایی برای نشان دادن جایگاه تصویر زنان براساس نظریه پانوفسکی استفاده کرده است؟
2. نقش و جایگاه زنان در دورۀ صفوی، با نگاه فردوسی و نگارگری مکتب تبریز چه شباهت­ ها و تفاوت ­هایی دارد؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Interpretation of Women Characters in the Folk Shahnameh of the 948 AH/1540 AD of the Second Tabriz School According to Panofsky's Method

نویسندگان [English]

  • Elahe Moravej 1
  • Fatemeh Kateb 2
  • Ashrafosadat Mousavilar 2
1 P. H.D., Student, Art Research,, Department of Art Research, Faculty of Art, Al-ZahraUniversity, Tehran, Iran.
2 P. H. D., Professor, Art Research Department, Faculty of Arts, Al-Zahra University, Tehran.
چکیده [English]

The position of women in diverse periods is influenced by the fluctuations in the society in which they live. By scrutinizing illustrated books outside the court, their statuses in various historical periods can be carefully studied. Shahnameh, as one of the remarkable books of Safavid kings, has been illustrated many times and throughout many artistic phases. This research, accomplished with a descriptive-analytical method and by using the documentary sources, seeks to examine the status of women in the folk Shahnameh created in the year 948 AH/1540 AD. In this regard, the interpretation and role of women in the painting of this Shahnameh is discussed by adopting the approach of iconology and iconography. The results of the research indicate that court women have always been of interest during the Safavid period, the Shahnameh and exclusively painting as many conjoint points can be seen. In all paintings, only court women or princesses are stated with mention of street and market women. Therefore, women that have mentioned in the Shahnameh are of wisdom, politics and charity. On the other hand, in the history of the Safavid period, all women belong to a high social class. In the association between text and image, in a number of cases, the painter has proceeded according to his taste. Likewise, it was found that the pictorial themes in the painting of this Shahnameh depend on many factors including the developments of the Safavid society, the position of women in that period, Ferdowsi's view of women and the tradition of Iranian painting. Moreover, in order to better verify the connections other sources should also be analyzed.

Research aims:
1. Analyzing the role and position of women in the painting of the Shahnameh of the Safavid period.
2. Investigating the role and position of women in the Safavid period and the painting of the second school of Tabriz.

Research questions:
1. What patterns did the author of the Shahnameh use to show the position of the image of women based on Panofsky's theory?
2. What are the similarities and differences between the role and status of women in the Safavid era, with Ferdowsi's view and Tabriz school of painting?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shahnameh
  • Safavid Period
  • Female Character
  • The Second School of Tabriz
  • Panofsky
آژند، یعقوب. (1384). هنر ایلخانی و تیموری، تهران: دانشگاه تهران.
باربارو، جوزافا؛ کنتارینی، آمبروزیو؛ آنجوللو، کاترینو زنو و دالساندری، وینچنتو. (1394). سفرنامه ونیزیان در ایران، ترجمه دکتر منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
راوندی، مرتضی. (1382). تاریخ اجتماعی ایران، تهران: امیرکبیر.
رازنهان، محمدحسن. (1380). «شاه سیونی جلالیان و حکومت صفویه»، نشریه رشد آموزش تاریخ، سال سوم، شماره 8، صص. 41-3.
رضی زاده، رضیه. (1384). «در شیوه و مکتب نگاره ­های خاوران نامه»، گلستان هنر، شماره2، صص. 52-63.
دلاواله، پیترو .(1384). سفرنامه، ترجمه شعاع الدین شفا، تهران: امیرکبیر.
دادخواه، بهاره. (1396). «بررسی شمایل­شناسی نگاره گلنار و اردشیر از شاهنامه بایسنقری و تطبیق آن با نگاره­ ها مشابه در مکتب هرات و تبریز دوم»، پایان­نامه ارشد، رشته هنرهای تصویری، دانشگاه سپهر.
ذبیحی، متین. (1397). «تاثیرات هنر نگارگری ایرانی بر هنر هند، پایان­نامه کارشناسی ارشد، رشته تصویرسازی، دانشگاه غیر انتفاعی کمال­الملک.
سانسون، و. (1346). سفرنامه، ترجمه تقی تفضلی، تهران: علمی و فرهنگی.
صادقی عطار، سهیلا .(1396). «بررسی جایگاه زنان در شاهنامه فردوسی و تبیین دلالت­ های تربیتی آن، پایان­نامه کارشناسی ارشد، رشته ادبیات، دانشگاه هنر تهران.
صدرحاج‌سیدجوادی، احمد. (1377). دائرة‌المعارف تشیع، جلد.6، تهران: شهید سعید محبی.
عبدی، ناهید. (1391). درآمدی بر آیکونولوژی، تهران: سخن.
فرتاش طلوع، غزاله. (1394). «بررسی بصری تصویر زن در شاهنامه طهماسبی و داوری»، پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته پژوهش هنر، دانشگاه هنر.
‌فسائی، حسن. (1378.) فارسنامه ناصری، ج اوّل، تهران: انتشارات امیرکبیر.
فلسفی، نصرالله. (1342). چند مقاله، چاپ اول، تهران: انتشارات وحید.
کوماراسوامی، آندانا. (1382). مقدمه­ای برهنر هند، ترجمه امیر حسین ذکرگو، تهران: فرهنگستان هنر.
کنبای، شیلا. (1391). نقاشی ایرانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
گودرزی، مرتضی .(1384). تاریخ نقاشی ایران از آغاز تا عصر حاضر، تهران: انتشارات سمت.
محبی، بهزاد؛ حسنخانی قوام، فریدون و رنجبر، مهسا. (1396). «نقش زن در نگاره ­های دوره صفوی با تأکید بر آثار رضا عباسی»، پژوهشنامه زنان، سال 8، شماره 39، صص. 121-98.
موسوی لر، اشرف ­السادات و عصارکاشانی، الهام. (1392). «سبک­ شناسی نگاره ­های طوطی ­نامه با رویکرد نقد سنتی»، نشریه جلوه هنر، شماره 10، صص. 70-62.
نصری، امیر. (1391). «خوانش تصویر از دیدگاه اورین پانفسکی»، نشریه کیمیای هنر، شماره6، صص. 20-7.
نظری، رضا. (1397). «مقایسه­ ی تصویر زن در هنر دوره­ی صفوی و قاجار»، نشریه باستان­ شناسی دوران اسلامی، شماره1، صص. 86-69.
نوری، مهرداد. (1391). «جایگاه اجتماعی زنان در دوره صفوی»، نشریه گیلان ما، شماره4، صص. 121-106.
Hasenmueller, Ch. (1978). Panofsky, Iconography, and Semiotics Source, The Journal of Aesthetics and Art Criticism, (36)3, pp. 289-301.
Lavin, I. (1990). Iconography as a Humanistic Discipline (“Iconographyat the Crossroads”), Princeton: Princeton University Press, New Jersey.
Panofsky, E. (1955).  Meaning in the Visual Arts, Double dayAnchor Books, New York.
Panofsky, E. (1972). Study in Iconology (Humanistic Themes inthe Art of the Renaissance), Westview Press, Colorado.