بررسی تاثیر متون شیعی بر شمایل نگاری از امام علی(ع) در نگاره‌های فالنامه تهماسبی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد هنر اسلامی- نگارگری دانشکده هنر دانشگاه شاهد تهران، مدرس دانشگاه فنی‌حرفه‌ای بقیه الله(عج) قزوین

2 استاد راهنما، مدیر گروه هنر اسلامی- نگارگری دانشکده هنر، دانشگاه شاهد تهران

3 نویسنده همکار، عضو هیات علمی گروه هنر اسلامی- نگارگری دانشکده هنر، دانشگاه شاهد تهران

10.22034/ias.2018.91568

چکیده

متون شیعی، مجموعه‌ای از آیات و تفاسیر، عقاید و روایات را دربرمی‌گیرد که حاصل قرن‌ها تلاش شیعیان و به‌ویژه علمای شیعه در جمع آوری منابع، بررسی محتوا و صحت و سپس نگارش و تدوین آنها می‌باشد. این متون بر حوزه هنر نگارگری، مانند سایر مقوله‌های مرتبط با هنر و ادبیات موثر بوده‌اند. فالنامه تهماسبی یکی از نسخه‌های عصر شاه تهماسب صفوی است که دارای چندین نگاره بوده و متاثر از منابع شیعی است. این نسخه به نامهای "فالنامه امام صادق(ع)" و "فالنامه پراکنده" نیز موسوم است و در مجموع دارای مضامین داستانی، قرآنی و شیعی است. امام علی(ع) جایگاه ویژه‌ای در فالنامه تهماسبی دارد و مضامینِ علوی در فالنامه، حاکی از تقدس، شجاعت و کرامت ایشان است. تحلیل نگاره‌های علوی در این نسخه، بیانگرِ تاثیرپذیری آن از متون شیعه می‌باشد و در این رهگذر، نقش داستان‌ها و باورهای عامیانه‌ای را که در عصر صفوی رایج بوده، نمی‌توان نادیده گرفت. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی با رویکرد تطبیقی است و اطلاعات، ازمنابع کتابخانه‌ای و میدانی جمع‌آوری شده است. جامعه آماری شامل هفت نگاره فالنامه تهماسبی است که دارای اشارات نمادین یا شمایل نگاری از امیرالمومنین(ع) می‌باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the Effect of Shiite Texts on the Imam Ali's (AS) Iconography in Thamesbi's Falnama

نویسندگان [English]

  • Zahra Shaghelani poor 1
  • Khashayar Ghazizade 2
  • Parviz haseli 3
1 M.Sc. Graduated in Islamic Art, Faculty of Art, Shahed University, Tehran & Teacher of the technical university of Baqiatallah, Qazvin
2 Assistant Professor of Faculty of Art, Shahed University, Tehran
3 Fellow author, Faculty Member of Islamic Art Department, Shahed University, Tehran
چکیده [English]

Shiite texts contain a collection of Quranic exegesis, beliefs and narratives. They are result of centuries of Shiite efforts, especially Shi'a scholars, by collecting resources, reviewing content, and then writing and compiling them. These texts had significant effects on Persian painting, like other categories of Persian art. Falnama Tahmasbi is one of the manuscripts of the Shah Tahmasb which has several pictures and is influenced by Shiite sources. This version is also known as the “Imam Sadeq's (AS) Falnama” and “dispersed Falnama”. Imam Ali (pbuh) has a special place in Falnama Tahmasbi, and the Alawite's themes in Falnama show holiness, courage and dignity of him. The analysis of this version indicates influence of Shi'a texts on it, but the role of the stories and beliefs which were common in the Safavid era cannot be ignored. The research method is descriptive-analytical with comparative approach and information is gathered from library and field resources. This study includes seven paintings of Falnama Tahmasbi related to Imam Ali (AS) that have iconography from Amir al-Momenin (AS).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Falnama Tahmasbi
  • Shiite texts
  • Alavi paintings
  • Shah Tahmasb
  • Iconography
  • Qazvin school
  • Safavid
کتاب­ها:
ابن عقده کوفی، احمدبن‌محمد (1424) فضائل امیر المؤمنین(ع)، تحقیق عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، قم: دلیل ما.
انوری، سعید (1381) مقدمه خاوران نامه ابن حسام خوسفی بیرجندی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
بحرانی، سید هاشم (1415) البرهان فی تفسیر القرآن، جلد سوم، تهران: بنیاد بعثت.
بحرانی، سید هاشم ( 1413) مدینه معاجز الائمه الاثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر، جلد دوم، قم: موسسه المعارف الاسلامیه.
تهماسب صفوی (1343) تذکره شاه تهماسب، به اهتمام عبدالشکور، برلین: چاپخانه کاویانی.
جعفریان، رسول (1379) صفویه درعرصه دین، فرهنگ و سیاست، جلد اول، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
حرزالدین، محمدحسین (۱۳۸۵) تاریخ النجف الاشرف، قم: دلیل ما.
دلاواله، پیترو (1380) سفرنامه دلاواله، ترجمه محمود بهفروزی، تهران: نشر قطره.
دهخدا، علی اکبر (1342- 1341) لغتنامه دهخدا، تهران: سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور.
رجبی، فاطمه (1388) بررسی مضامین شیعی در نگاره‌های عهد صفوی با تاکید بر دو نسخه حبیب السیر و احسن الکبار، پایان نامه کارشناسی ارشد پژوهش هنر، علی اصغر شیرازی.
زکی زاده رنانی، علیرضا (1388) امام علی (ع) در آینه معراج، تهران: انتشارات پرتو خورشید.
سبحانی، جعفر (1385) فروغ ابدیت: تجزیه و تحلیل کاملی از زندگانی پیامبر اکرم (ص)، جلد دوم، قم: دار‌التبلیغ اسلامی.
سید ابن طاووس (1367) الاقبال بالاعمال الحسنه، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
شایسته‌فر، مهناز (1384) هنر شیعی، تهران: موسسه مطالعات هنر اسلامی.
شوشتری، قاضی نورالله بن‌شریف‌الدین (1404) احقاق الحق و ازهاق الباطل، جلد چهارم، قم: مکتبة آیه‌الله المرعشی العامه.
شیخ صدوق، ابوجعفرمحمد‌بن‌على‌بن‌حسین‌بن‌بابویه قمی (۱۴۰۳) الخصال، جلد دوم، قم: انتشارات جامعه مدرسین قم.
شیخ طوسی، محمد بن حسن (1414) الامالی، قم: دار الثقافه.
شیخ مفید، ابی‌عبدالله‌ محمد‌بن‌محمدبن‌نعمان (1416) الارشاد، جلد اول، بیروت: موسسه آل‌البیت ‌لاحیاءالتراث.
طبرسی، ابوعلی الفضل‌بن‌الحسن (1385) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح و تحقیق و تعلیق سید هاشم رسولی محلاتی و سید فضل الله یزدی طباطبایی، بیروت: دار المعرفة للطباعة و النشر.
عصار کاشانی، الهام (1393) تاثیر تفکر شیعی بر فالنامه های مصور دوره اول صفوی، رساله دکتری پژوهش هنر، استاد راهنما ابوالقاسم دادور.
عطاردی، شیخ عزیز الله (1406) مسند الامام الرضا (ع)، جلد اول، مشهد: مؤسسة نشر و طبع آستان قدس الرضوی.
کلینی، شیخ ابوجعفر محمّد بن یعقوب بن اسحاق رازی (1379) اصول کافی، جلد اول، ترجمه و شرح محمدباقر کمره‌ای، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
مجلسی، شیخ محمد باقر (1403) بحارالانوار، بیروت: مؤسسة الوفاء.
محدث نوری، میرزاحسین‌بن‌محمد‌تقی (1389) نفس الرحمن فی فضائل سلمان، تحقیق و تصحیح ایاد کمالی اصل، قم: انتشارات پاد اندیشه.
وکیلیان، سیداحمد و صالحی، خسرو (1380) حضرت علی در قصه های عامیانه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مهدی زاده، علیرضا (1392) نقش اندیشه شیعه در پیدایی فالنامه تهماسبی، رساله دکتری پژوهش هنر، استاد راهنما حسن بلخاری قهی.
مقالات:
افشاری فرکی، مرتضی و آیت الهی، حبیب اله و رجبی، محمدعلی (1386) "بررسی روند نمادگرایی شمایل‌ها در نگارگری اسلامی از منظر نشانه‌شناسی"، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره 13، صص 54-37.
حسینی، مهدی (1383) "فالنامه تهماسبی حدود 957 ق."، فصلنامه هنرنامه، شماره23، صص 54-43.
مطهری‌نیا، محمود (1385) "حکایت معراج پیامبر"، ماهنامه موعود، شماره 66، صص 59-56.
مهدی زاده، علیرضا و بلخاری قهی، حسن (1393) "بررسی مضامین و نمادهای شیعی در نگارة معراج پیامبر (ص) در نسخة فالنامة تهماسبی"، فصلنامه شیعه‌شناسی، شماره 46، صص 46-25.
مصاحبه:
حیدری، مرتضی (1394) مصاحبه منتشر نشده انجام شده توسط زهرا شاقلانی‌پور درباره نمادها در نگارگری فالنامه تهماسبی، دانشکده هنرِ دانشگاه شاهد.
رجبی، محمدعلی (1394-الف) مصاحبه منتشر نشده انجام شده توسط زهرا شاقلانی‌پور درباره نماد نور و چراغدان در نگارگری فالنامه تهماسبی، دانشکده هنرِ دانشگاه شاهد.
رجبی، محمدعلی (1394-ب) مصاحبه منتشر نشده انجام شده توسط زهرا شاقلانی‌پور، نماد نور و چراغدان در نگارگری فالنامه تهماسبی، مکتب کمال الدین بهزاد.
منابع انگلیسی:
Farhad, Massumeh & Bagci, Serpil (2009) Falnama the book of omens, USA, Thames & Hudson.
Khosronejad, Pedram (2011) the art and material culture of Iranian shiism, London & New York, I.B.Tauris.
منابع سایت:
بلوکباشی، علی (1392) "امام علی(ع) در فرهنگ عامة مردم ایران"، www.cgie.org.ir، بازیابی شده در تاریخ 14 مرداد 1392، pm.1:41.
خامه‌یار، احمد (1394) "جایگاه دینی قنبر غلام علی(ع) نزد مردم ایران با تکیه بر متون فرهنگ عامه (همراه با تصحیح داستان فتح حبشه)"، http://ganjineh.kateban.com/post/2494#pavNam35، بازیابی شده در تاریخ 16 تیر 1394، am.10:11.
گروبر، کریستینا (۱۳۸۹) "اولین بار در دوران صفوی چهره پیامبر در تصاویر معراج‌نامه پوشانده شد"، www.farsnews.com/newstext.php?nn=890930020، بازیابی شده در تاریخ30 آذر 1389، am.۱۱:۱۷.
منابع تصاویر:
Farhad, Massumeh & Bagci, Serpil (2009) Falnama the book of omens, USA: Thames & Hudson.
سایت ویکی پدیا، ذیل واژه سلطان محمد،  به آدرس اینترنتی:
 https://en.wikipedia.org/wiki/File:Miraj_by_Sultan_Muhammad.jpg, access date: 4August 2008, 02:07 pm