عصر سلجوقی بستر بازتولید نظام و ساختار ساسانی مطالعه موردی: بازخوانی بهره گیری سلاجقه از نظام ساختاری معماری ساسانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

10.22034/ias.2018.91706

چکیده

 تاریخ ایران دوره سلجوقی را می توان عصر احیاء یا بازتولید ایران باستان ـ به خصوص امپراتوری ساسانی ـ دانست. دیوان سالاران و دبیران با فرهنگ ایرانی در این دوره با توجه به علقه ها و خاستگاه ها ـ همچون خواجه نظام الملک، محمد بن عبدالخالق میهنی، منتخب الدین جوینی، ابوطاهر الطرطوسی و دیگران، که از حافظان فرهنگ و تمدن کهن ایران به شمار می رفتند ـ تمام سعی خویش را به کار بستند تا عظمت ایران باستان و افتخارات آن را در ابعاد و زمینه های مختلف احیا کنند و در این راستا مدل ساسانی، یکی از موفق ترین این مدل ها محسوب می شد که ـ بازتولید نظام و ساختار ساسانی در بستر سلجوقی ـ مجالی برای ظهور دوباره پیدا کرد.
پرسش اصلی این پژوهش متکی بر این است که: بهره گیری سلاجقه از نظام ساختاری معماری ساسانی مبتنی بر چه دلایلی بوده است؟
این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از ابزارهای کتابخانه ای ـ اسنادی به انجام رسیده، و نتایج حاصل آن ناظر بر این دست آوردها می باشد که در این مرحله به صورت فرضیه های ذیل مطرح می شود.
الف: به واسطه هماهنگی و همبستگی نظام حکومتی ساسانی با زیرساخت های فرهنگی  و آرمان های توسعه ای ایران و قوت و درستی ای که در این شبکه ارتباطی وجود داشته، سلاجقه با درک و شناخت درستی و صحت آن تلاش خود را معطوف به بازنمایش همان نظام نمودند.
ب: سلاجقه بواسطه باوری که به نظام خطی در تاریخ داشته، رویکرد توسعه ای خود را بر تجارب و مطالعات نظری نظام ساسانی قرار داده و با بهره گیری از تحولات دینی، اقتصادی و اجتماعی عهد خود ضمن احیاء ساختار ساسانی به عنوان الگویی کارآمد، پوسته و محتوای اسلامی به آن الگوی اولیه افزوده شد.
یافته های تحقیق نشان می دهد که با روی کارآمدن سلجوقیان در ایران بود که مرزهای ایران به عظمت و گستردگی عصر ساسانی نزدیک شد، علاوه بر آن سلطان سلجوقی، هم چون شاهنشاهی ساسانی، فرمانده کل قوا گردیده، و تاجی هم چون تاج خسرو انوشیروان بر سر او جای گرفت و القابی چون "شاه" و " شاهنشاه" به وی داده شد، و سلطان ترک سلجوقی، صاحب فره ایزدی (شاهی، کیانی) و "ظل اله" خوانده شد؛ در این دوران نظام اداری ایران و ساختار دیوانسالار، وزن و اعتبار خیره کننده ای یافت و از حد ساسانی و البته با گرته برداری هایی از آن فراتر رفت. این گرته برداری ها به عرصه هنر نیز راه یافته، و هنر و معماری از این بازتولید بی نصیب نماند و چنانچه در عرصه های مختلف، شاهد احیای جلوه های هنری عصر ساسانی هستیم.
در مقایسۀ ساختمان هایی از در دوران باستان با ریشه خالص ایرانی مانند کاخ فیروزآباد یا کاخ سروستان، با مسجد جامع اصفهان و مسجد زواره و ... در دوره اسلامی عصر سلجوقی، این نکته را آشکار می سازد که در این ابنیه ما با نظامی ترکیبی مواجهیم، نظامی متشکل از ایوان ها و گنبدهایی بر قاعده مربع، و چهارطاقی ها، که در همه آنها تفاوت بیشتر در منظره و لباس است که اسلام بر ساختمان های ساسانی پوشانده و تلاش کرده است تا مفهومی به آنها بدهد که معماری ایرانی نسبت به قبل متمایزتر گردد. اقدامی که امتداد آن، تبدیل به فرایند شده است، تا آنجا که امروزه، شاهکار مساجد ایرانی را مساجد چهارایوانی می دانند، پدیده ای که ریشه در دوره اشکانی و ساسانی، و بازتولیدش در دوره سلجوقی دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.........

  1. کتاب­ها:

    1. ابن اثیر، عزادلین علی.(1385). تاریخ کامل. آژیر، حمیدرضا. تهران: اساطیر.
    2. ابن اثیر، عزالدین علی. (1386ق). الکامل فی التاریخ. تورنبرگ، کارل یوهانس. بیروت: دارصادره.
    3. ابن عربی،ابوالفرج گریگوریوس. (1976). تاریخ الزمان... فییه، جان موریس. بیروت: دارالمشرق.
    4. ابن فضلان، احمد. (1413ق/1993م). رساله: تحقیق سامی الدهان.بیروت: دارصادر.
    5. ابن فندق بیهقی، ابوالحسن علی بن زید.( 1317). تاریخ بیهق. بهمنیار، احمد. تهران: کتابفروشی فروغی.
    6. ابن مسکویه. (1369). تجارب الامم. امامی، ابوالقاسم. تهران: سروش. ج1
    7. استخری، ابراهیم بن محمد.( 1368). مسالک و ممالک. افشار، ایرج. تهران: علمی و فرهنگی.
    8. اقبال آشتیانی، عباس. (1329). عتبه الکتبه. تهران: بی نام.
    9. اکبری،مجید.( 1384). تاریخ حکومت طاهریان از اغاز تا انجام. مشهد: سمت.
    10. اینوسترانتسف، کنستانتین.( 1384). تحقیقاتی درباره ساسانیان. کاظم زاده ، کاظم. تهران: ؟
    11. اینوسترانتسف، کنستانتین. (1348). سنت ادب فارسی در قرن اول اسلام. کاظم زاده، کاظم. تهران: ترجمه و نشر کتاب.
    12. بارتولد، و.و.( 1385). خلیفه و سلطان و مختصری درباره برمکیان. تهران: امیرکبیر.
    13. باسورت، ادمون کلیفورد.(1372) تاریخ غزنویان. انوشه، حسن. تهران: امیرکبیر.
    14. باسورت، کلیفورد ادموند.(1381). سلسله های اسلامی جدید: راهنمای گاهشماری و تبار شناسی. بدره ای، فریدون. تهران: باز.
    15. براون، ادوارد.( 1371). تاریخ ادبی ایران. ج1. پاشا صالح، علی. تهران: امیرکبیر.پ

    16.براون، ادوارد.(1366).تاریخ ادبیات ایران.مجتبایی، فتح الله. تهران: مروارید.

    1. بویل، جان اندره. و دیگران.( 1360). تاریخ ایران کمبریج: از امدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانی. تهران: امیرکبیر.
    2. بویل، جی آ. (1381). تاریخ ایران کمبریج.جلد 5. انوشه، حسن. تهران: امیرکبیر.
    3. بیهقی، ابوالفضل.(1350). تاریخ بیهقی. فیاض، علی اکبر. تهران: ایرانمهر.
    4. بیهقی، ابوالفضل.( 1374). تاریخ بیهقی. فیاض، علی اکبر. تهران: نشر علم.
    5. پوپ، آرتور.( 1382). معماری ایران. صدری افشار، غلامحسین. تهران: سروش.
    6. پیرنیا، محمد کریم.( 1387). سبک شناسی معماری ایران. تهران: سروش دانش.
    7. پیرنیا، محدکریم.( 1371). آشنایی با معماری اسلامی ایران. تهران: دانشگاه علم وصنعت ایران.
    8. تفضلی، عباس علی.( 1386). تاریخ هنر و معماری دوره اسلامی تا مغول. مشهد: سخن گستر.
    9. جاحظ، ابوعثمان.( 1308). تاج. نوبخت، حبیب الله. تهران: بی نا.

    26.جوادی آسیه.( 1363). معماری ایران. تهران: مجرد.

    1. حاتم، غلامعلی.( 1379). معماری اسلامی دوره سلجوقیان. تهران: جهاد دانشگاهی.
    2. حسنین، عبدالعظیم.(1959). سلاجقه در ایران و عراق. قاهره: مکتب نهضه المصریه.
    3. حلبی، علی اصغر.(1381). تاریخ فلاسفه ایرانی از اغاز تا امروز.تهران: زوار.
    4. راوندی، مرتضی.( 1382). تاریخ اجتماعی ایران: حیات اقتصادی مردم ایران از آغاز تا امروز.تهران:روزبهان.
    5. رایس، دیوید تالبوت.( 1386).هنر اسلامی. ماه ملک بهار. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    6. رسولی، هوشنگ.( 1386). تاریخچه و شیوه های معماری در ایران. تهران: پشتوتن.
    7. زرین کوب، عبدالحسین.( 1356). فرار از مدرسه. تهران: امیرکبیر.
    8. زمانی، عباس.( 1355). تاثیر هنر ساسانی در هنر اسلامی. تهران: وزارت فرهنگ.
    9. زهتابی، محمدرضا.( 1348). تاثیر هنر ساسانی در هنر اسلامی. تهران: پدیده.

    36.ستارزاده، ملیحه.( 1386). سلجوقیان. تهران: سمت.

    1. سومر، فاروق.(1380). اغوزها. دردی عنصری، انا. تهران: حاجی طلایی.
    2. طباطبایی، سید جواد.( 1367). درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشه سیاسی در ایران. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.
    3. طباطبایی، سید جواد.( 1375). خواجه نظام الملک. تهران: طرح نو.
    4. عبدالغافر الفارسی.(1361). المنتخب من سیاق فی التاریخ نیشابور. اختیار ابراهیم الصریفینی، محمودی، محمدکاظم. قم: مدرسه علمیه قم.
    5. عبدالرزاق، علی. (1380). اسلام و مبانی قدرت. رضایی، امیر. تهران: قصیده سرا.
    6. عنایت، حمید.( 1378). نهادها و اندیشه های سیاسی در ایران و اسلام. تهران: روزنه.
    7. غزالی، محمد.( 1351). نصیحه الملوک. همایی، جلال الدین. تهران: انجمن اثار ملی.
    8. فرای، ریچارد و دیگران.( 1363). تاریخ ایران کمبریج. ج 4. انوشه، حسن. تهران: امیر کبیر.
    9. فرای، ریچارد.(1385) عصر زرین فرهنگ ایران. رجب نیا، مسعود. تهران: سروش.

    46.قدیانی، عباس. (1384). تاریخ فرهنگ و تمدن ایران در دوره ساسانی. تهران: مکتوب.

    1. کاتلی، مارگریتا.( 1376).هنر سلجوقی و خوارزمی. آژند، یعقوب. تهران: مولی.
    2. کاشغری، محمودبن محمد بن حسین.( 1335-1333 ق). دیوان اللغات الترک. رفعت، معلم. استانبول: مطبعه عامره.
    3. کریستن سن، آرتور.( 1351). ایران درزمان ساسانیان. هاشمی نژاد، قاسم. تهران: نشر مرکز.
    4. کیانی، محمد یوسف.( 1387). تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی. تهران: سمت.
    5. کیانی، محمد یوسف. (1374). تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی. تهران: سمت.
    6. گدار، آندره.( 1367). آثار ایران. مقدم، ابوالحسن. مشهد: آستان قدس رضوی.
    7. گردیزی، عبدالحی بن ضحاک بن محمود.( 1363). تاریخ گردیزی (زین الاخبار)، حبیبی، عبدالحی. تهران: دنیای کتاب.
    8. گیریشمن، رمان.( 1370). هنر ایران دوران پارتی و ساسانی. فره وشی، بهرام. تهران: علمی و فرهنگی.
    9. لمبتن، آن.ک.س.( 1374). دولت و حکومت در اسلام. صالحی، سید عباس. تهران: سروش.

    56.لمبتن، آن.ک.س.( 1379). نظریه دولت در ایران. پهلوان، چنگیز. تهران: گیو.

    1. لمبتن، آن.ک.س.( 1385). سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام. آژند، یعقوب. تهران: امیرکبیر.
    2. محسنیان راد،مهدی.(1387).ایران در چهارکهکشان ارتباطی.تهران: سروش.
    3. محمد بن منور.( 1367). اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابوسعید. شفیعی کدکنی، محمدرضا. تهران: آگاه.

    60.محمدپناه، بهنام.(1388) .کهن دیار. تهران: سبزان.چاپ سوم.

    61.محمدی، محمد.( 1374). فرهنگ ایرانی. تهران: طوس.

    62.مستوفی، حمدالله. (1362). تاریخ گزیده. نوایی، عبدالحسین. تهران: امیرکبیر.

    63.مسعودی، علی بن حسین. (1370). مروج الذهب. پاینده، ابوالقاسم. تهران: علمی و فرهنگی.

    64.مشکور، محمد جواد.( 1367). کارنامه اردشیر بابکان. تهران: دنیای کتاب.

    65.مروزی، شرف الزمان طاهر.( 1942). منتخبات طبایع الحیوان. انتخاب مینورسکی. لندن.

    1. 66.  میرخواند، محمد بن خاوند شاه.( 1339). روضه الصفا. تهران: پیروز- خیام.

    67.مینوی، مجتبی.(1354). نامه تنسر به گشنسب. تهران: خوارزمی.

    68.نظام الملک، ابوعلی بن اسحاق.( 1320). سیاست نامه. اقبال، عباس. تهران: مجلس.

    69.نظام الملک، علی بن اسحاق.( 1371). سیاست نامه. شعار، جعفر. تهران: امیرکبیر.

    1. نظام الملک، علی بن اسحاق.( 1390). سیاست نامه.استعلایی، محمد. تهران: نگاه.
    2. نفیسی، سعید.( 1336). محیط و زندگی و احوال و اشعار رودکی. تهران: امیرکبیر.
    3. نفیسی، سعید.( 1383). تاریخ تمدن ایران در عصر ساسانی. تهران: اساطیر.
    4. وسیهوفر، یوزف.( 1378). ایران باستان. ثاقب فر، مرتضی. تهران: ققنوس.
    5. ویلبر، دونالد.( 1365). مساجد اسلامی ایران در دوره ایلخانیان. فریار، عبدالله. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    6. هوگ، ج، هانری مارتن.( 1368). سبک شناسی هنر معماری در سرزمین های اسلامی. ورجاوند، پرویز. تهران: علمی و فرهنگی.

    76.یارشاطر، احسان.( 1380). تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان. انوشه، حسن. تهران: امیرکبیر.

     

    مقالات:

    1. اکبری،امیر.( 1386). برامکه و عوامل نزاع دیوان سالاران ایرانی و عرب در عهد هارون، پژوهش نامه تاریخ، سال دوم، شماره 7. 46-54

    2. ایمان پور، محمد تقی.( 1369). "نقش روحانیون زرتشتی در تقویت حکومت ساسانی". فصلنامه مطالعات تاریخی، سال دوم، شماره 2.تابستان. 34-41.

    3. پریتساک، املیان.( 1385). فروپاشی امپراطور اغوز یبغو. رحمتی، محسن. پژوهشنامه تاریخ، سال اول، شماره 4،  23-40.

    4. فاضل، محمود.( 1347). پیدایش مناره در اسلام. مجله هنر و مردم. سال هفتم. شماره 78،77. اسفند ماه.

    5. 64.

    5. محمودی، سیدعلی.( 1378). کاوش عناصر نظریه دولت در اندیشه سیاسی امام محمد غزالی". مجله نامه فرهنگ، سال نهم، دوره سوم، شماره 2 و3.

    6. ورجاوند، پرویز.( 1356). استمرار هنر معماری و شهرسازی ایران پس از اسلام در دوران سلامی. مجله هنر و مردم. سال 15. شماره 180.