پیشینه مضامین، موضوعات و ساختار بصری خیالی‌نگاری‌های دوره‌ی قاجار در هنر ایران (با تکیه بر منابع مکتوب)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار ، دانشکده صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان

2 دانشیار، گروه روانشناسی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم

3 استاد تمام، دانشکده علوم انسانی، گروه زبان فرانسه، دانشگاه تربیت مدرس تهران

4 دانشجوی دکتری پژوهش هنر دانشگاه هنر اصفهان

10.22034/ias.2018.91851

چکیده

خیالی­نگاری اصطلاحی است برای توصیف نوعی نقاشی روایی رنگ­و روغن با مضامین مذهبی، حماسی، رزمی، بزمی و عامیانه که در دوره قاجار بر اساس هنر مردمی و دینی و با اثرپذیری از سنت نقاشی مرسوم آن زمان، رواج پیدا کرد. برخی از محققین بر این باورند که این نوع نقاشی، همراه با حفظ تمامی ارزش‌های هنر سنتی و مذهبی ایران و به ضرورت نیاز و خواست مردم شکل گرفته است. این نقاشی­ها سرشار از پیشینه موضوعی، مضمونی و ساختار بصری هستند که طی سالیان متمادی با وجود انجام پژوهش­های ارزشمند همچنان دارای جنبه­های کشف نشده بسیاری هستند.  پژوهش پیش­رو به دنبال این باور، در پی پاسخ به چیستی مضامین، موضوعات و ساختار بصری خیالی­نگاری­های دوره قاجار و چگونگی شکل­گیری آنها (به صورت یکباره در دوره قاجار و یا تدریجی و نشأت گرفته از هنر تصویری دوره­های مختلف ایران) و این­که چه پیشینه­ای در تصویر نگاری هنر ایران دارند؟ در این راستا پژوهش پیش رو بر آن است تا با دست­یابی به شاخصه­های مضامین، موضوعات و ساختاربصری خیالی­نگاری­های دوره قاجار و هنر تصویری ایران، به وجوه اشتراک آن­ها با خیالی­نگاری­ها در مضامین، موضوعات و ساختار بصری از دوره ایران باستان تا دوره قاجار و خیالی نگاری­ها، به منظور راهیابی و دستیابی به پیشینه خیالی­نگاری­های دوره قاجار مورد مطالعه قرار دهد. هدف از این پژوهش دستیابی به پیشینه مضامین، موضوعات و ساختار بصری خیالی­نگاری­های دوره­ی قاجار جهت انجام مطالعات علمی با رویکردهای مختلف است. روش تحقیق از نظر هدف جزء پژوهش­های بنیادی و نظری و از نظر ماهیت و روش، توصیفی تطبیقی است و در گردآوری مطالب از شیوه­­ی کتابخانه­ای استفاده شده است و آثار خیالی­نگاری با شیوه تجزیه و تحلیل کیفی مورد مطالعه قرار گرفته­اند. براساس این پژوهش می­توان گفت: نقاشی‌ قهوه‌خانه‌ای یا خیالی­نگاری،‌ شیوه‌ای خاص از هنر نقاشی و یکی از هـنرهای مـردمی و با سابقه‌ در‌ جامعه­ی‌ ایرانی است که‌ از دل سنت‌های ایرانی سـر‌ بـرآورده ‌و وجوه اشتراک بسیاری در مضامین، موضوعات و ساختاربصری با هنر دوره­های مختلف ایران از عیلام تا صفویه داشته و بسیار قدیمی­تر از آن چیزی است که‌ امروزه با عنوان نقاشی قهوه‌خانه‌ای شناخته می­شود، و از نظر خصوصیات فیگوراتیو، مضامین و موضوعات عامیانه­ و مصالح به کار گرفته شده، خاص دوره­ی قاجار بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The history of themes, subjects and visual structure of imaginary paintings (Khialinegari) in Iran`s art of Qajar era (According to written documents)

نویسندگان [English]

  • Ali Reza Khajeh Ahmad Atari 1
  • Masood Azarbayejani 2
  • Hamid Reza Shaery 3
  • Zeynab Hekmat 4
چکیده [English]

Khialinegari is an expression for describing a kind of narrative painting which has religious, heroic,  epic, lyrical and popular content. It spread in Qajar era according to folk art and religious art while was  impressed by the tradition of conventional painting of that period. Some of the researchers believe that this kind of painting has created According to necessity and the willing of the people, whilst conserving all the religious and traditional values of the art of Iran. These paintings are full of presentive, thematic bases and visual structures. Although many valuable studies have been done during the years about it, there are lots of undetected aspects of Khialinegari. This article is looking for the answer of this question that "have contents, subjects and visual structures suddenly formed in Qajar`s Khabouialinegari or have they history in Iranian painting?" To answer this question and achieve the background of Khialinegari we try to study the features of a period of visual art of Iran, from the Ancient to Qajar era, for finding the common aspects of it in contents, subjects and visual structures with Khialinegari. It is a fundamental and theoretical research. This study has been executed using descriptive and comparative analysis methods. The results of this research has shown that Qahvekhane`e`s painting or Khialinegari is a particular style of painting art. It is one of the pop arts with a history in the Iranian society which has emerged from the Iranian traditions. What is known  these days as a Qahvekhane`e painting is Qajar`s version of it that is different in terms of figurative features, contents, material and the slangy subjects belonging to Qajars era, but this kind of painting is very older than Qajar period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Khialinegari
  • Iranian painting
  • Qajar art
  • themes
  • subjects
  • visual structur
کتاب­ها:
-         اسکارچیا، جان روبرتو (1384)، هنر صفوى، زنـد، قاجار، ترجمه یعقوب آژند‌، تهران: مولى‌.
-         باسورث، ک.ا (1381)، تاریخ غزنویان، ترجمه حـسن انـوشه، تهران: امـیر کبیر.
-         بهار، مهرداد (1373)، جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران: فکر روز.
-         پاکباز، رویین (1387)،  نقاشی ایران (از دیرباز تا امروز)، تهران: زرین و سیمین.
-         پوپ، آرتور ابهام (1355)،  هنر ایران در‌ گذشته‌، حال‌، آینده، تهران: مدرسه عالى خدمات جهانگردى و اطـلاعات‌.
-         پوپ، آرتور ابهام (1377)، سیر و صور نقاشی ایران، ترجمه یعقوب آژند: تهران، مولی.
-         تجویدی، اکبر (1386)، نگاهی به هنر نقاشی ایران از آغاز تا سده دهم هجری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد  اسلامی.
-         چوسکی، جمشید کرشاسپ (1387)، ستیز و سازش (زرتشتیان مغلوب و مسلمانان غالب در جامعه ی ایران نخستین سده­های اسلامی)، ترجمه نادر میرسعیدی، تهران: ققنوس.
-         خلیلى، ناصر (1383‌)، گرایش به غرب، تهران:کارنگ‌.
-         دیاکانوف، ا.م (1371)، تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز، تهران: علمی و فرهنگی پیام.
-         ذکاء، یحیی (1354)، نگاهی به نگارگری ایران در سده‌های دوازدهم و سیزدهم (گزیده­ای از نوشته­ها)، تهران: بی­تا.
-         سیف، هادی (1369)، نقاشی قهوه خانه، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
-         سیف، هادی (1392)، نقاشی روی کاشی، تهران: سروش.
-         شمیم، على‌ اصغر (1374)، ایران در دوره سلطنت قاجار‌، تهران‌: مدیر.
-         عنایت الله، رضا (1365)، ایران و ترکان در زمان ساسانیان، تهران: علمی و فرهنگی.
-         کن بای، شیلا (1378)،  نقاشی ایرانی، ترجمه مهدی حسینی، تهران: دانشگاه هنر.
-         کن­بای، شیلا (1386)، عصر طلایی هنر ایران، ترجمه حسن افشار، تهران: مرکز.
-         گرابار، آلگ (1383)، مروری بر نگارگری ایران، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، تهران: فرهنگستان هنر.
-         گری، بازل (1355)، نگاهی به نگارگری در ایران، ترجمه، فیروز شیروانلو، تهران: توس.
-         گیریشمن، رومن (1350)، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ترجمه بهرام فره­وشی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-         گیرشمن، رومن (1364)،  ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
-         لوکونین، ولادمیر و آناتولی ایوانف (1391)،  نگارگری ایران، ترجمه حسین یاوری و مریم توکلیان، تهران: آذر.
-         مارزلف، اولریش و محمدهادی محمدی (1384)، آلبوم شاهنامه: تصویرهای چاپ سنگی شاهنامه فردوسی: تهران، چیستا.
-         موتگارت، آنتون (1387)، هنر بین­النهرین باستان هنر کلاسیک خاور نزدیک، ترجمه زهرا باستی و محمد رحیم صراف، تهران: سمت.
-         موسوی، مهرزاد (1390)، جستاری در پیشینه هنر هخامنشی، شیراز: رخشید.
-         ولسکی، یوزف (1383)،  شاهنشاهی اشکانی، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران: ققنوس.
-         هیلن برند، رابرت (1388)، زبان تصویری شاهنامه، ترجمه سید داود طبایی، تهران: فرهنگستان هنر.
مقالات:
-         ابراهیمی ناغانی، حسین (پاییز 1386)، "جلوه­ی شکل انسان در نقاشی دوره ی قاجار"، گلستان هنر، شماره 9، صص 88-82.
-         اشراق، عبدالمجید (مرداد 1392)، "تاریخچه ی نقاشی در ایران از هخامنشیان تا قاجار"، حافظ، شماره 104، صص  13-9.
-         افهمی، رضا و پردیس بختیاری (1390)، "هنر ایران عصر قاجار"، ماههنر، شماره 162، صص57-50.
-         افهمی، رضا و علی اکبر مهرجویی (دی 1389)، "نقاشی و نقاشان دوره ی قاجار"، کتاب ماه هنر، شماره 148، صص 33-24.
-         ایمان پور، محمدتقی و علی یحیایی و زهرا جهان (زمستان 1391)، "بازتاب هنر و اندیشه ی ساسانیان در هنر عهد آل­بویه: هنر معماری و فلزکاری"، تاریخ نامه ی ایران بعد از اسلام، شماره5، صص 33-21 .
-         آژند، یعقوب (تابستان 1383)، "سنت دیوارنگاری در ایران بعد ازاسلام"، فصلنامه هنر، شماره60، صص 78-72.
-         بلوشه، ادگار (1374)، "مکاتب نـقاشی در ایـران بـعد از اسلام"، ترجمه جلال‌ ستّاری، هنر و مردم، شماره 73، صص70-68.
-         زنگى، بهنام و محمد کاظم‌ حسنوند‌ (1384)، "نقاشى و نقاشان دوره قاجار"، خیال شرقى، شماره 1، صص109-92.
-         ساریخانی، مجید (1384)، "نقاشی قهوه خانه ای در دوره قاجار"، میراث جاویدان، شماره50، صص120-114.
-         سیف، هادی (1387)، "هنرهای تجسمی (پرونده ی نقاشی قهوه خانه):و یاد یاران (نگاهی دیگر گونه به نهضت نقاشی قهوه خانه("، آینه خیال، شماره10، صص21-10.
-         فهیمی­فر، اصغر و منصور مهرنگار (بهار 1392)، "دیوارنگاری در دوره های ماقبل هخامنشی و هخامنشی"، پژوهش هنر، شماره 1، صص50- 45.
-         کروئیانی، فرناز و ادهم ضرغام ( 1393)، "نقش خیر و شر در شخصیت های آثار حسین قوللر آقاسی"، نگره، شماره30، صص 18-1.
-         گرابار، آلگ (1387)، "تأملی در هنر قاجاری و اهمیت آن"، ترجمه ولی الله کاوسی، گلستان هنر، شماره14، صص 98-95.
-         مارزلف، اولریش (پاییز و زمستان 1387)، "ادبیات عامیانه­ی فارسی در دوره ی قاجار"، ترجمه عباس امام، فرهنگ مردم، شماره 28 و 27، صص 117-93.
منابع لاتین:
 
Marzilph, Ulrich (2001), Narrative Illustration in Persian Lithographed Books, Boston: Koln, Brill.
Blochet, Edgar (1975), Musulman Painting,12Th- 17Th Century,New York, Haker Art Book.
Canby, Sheila R (1993), Persian Painting, New York: Thames and Hudson.
Bazil, Gray (2007), Persian Painting, New York: Skira. 
منابع اینترنتی تصاویر:
http://parsiandej.ir, 9.3.95, 11:40.