تأثیر آیین تعزیه بر معماری بومی تکایای مازندران- طایفه اسک آمل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه معماری، دانشکده‌ی معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، تهران، ایران.

2 دانشجوی دوره‌ی دکتری تخصصی معماری، گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران.

چکیده

فرهنگ و آیین مردم مازندران از پرستش عناصر طبیعت، ادیان یکتا­پرستی تا ورود اسلام به ایران و پذیرفتن شیعه دوازده امامی تحول داشته است.مراسم یادبود شهادت اسوه‌ی آزادگی،امام سوم شیعیان،در قالب تعزیه به عنوان شکلی از نمایش آیینی در فضاهای جمعی برای عرض ارادت به ساحت اهل بیت پیامبر(ص) برگزار می‌شد.تعزیه روند دگرگونی را پیمود و به تدریج این ضرورت احساس شد که نمایش به جای فضای باز موقت در فضای بسته اجرا شود.این روند تکاملی با گرایش درون­گرایی منجر به تغییر کالبدی نمایش تعزیه در مرکز و جایگاه تماشاگران در پیرامون به صورت دایره‌ای حلقه­وار گردیده و در تکایای معاصر این تغییر عملکردی به شکل زینبیه،فضایی برای زنان و ابوالفضلی،جایگاهی برای مردان،در سویی دیگر طراحی شده است.در پژوهش حاضر تکایای تاریخی هم براساس تقسیمات اقلیمی و همچنین فضاهای عملکردی،طبقه­بندی شده،سپس با بررسی عناصر نمادگرای تعزیه و براساس اصول معماری ایرانی تحلیل شده است.این پژوهش از نوع کیفی با روش تاریخی-تفسیری انجام شده و به صورت اسنادی و میدانی به جمع‌آوری اطلاعات پرداخته و در تحلیل داده­ها از روش توصیفی-تحلیلی و تطبیقی بهره برده است.نتایج،گویای آن است که،عوامل فرهنگی تأثیر بیشتری از شاخصه­های اقلیمی در مشخص کردن فرم،نمادها و فضای عملکردی نمایش آیینی داشته است. فرم بومیتکایا از یک سویه برون­گرای همساز با اقلیم به فضای دوسویه برون­گرا - درون­گرای هماهنگ با فرهنگ تکامل یافته است.عملکرد فضاها از یک­سویه به دوسویه متناسب با جنسیت مخاطب به عنوان یک عامل فرهنگی تبدیل شده است.فضای یک­سویه برون­گرا تحت تأثیر صحنه گرد مرکزی تعزیه به حیاط­مرکزی و درون­گرایی معماری ایرانی تغییر کرده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Impact of Ta'ziyah Ritual on the Vernacular Architecture of Mazandaran’s Tekiehs Ask Tribe of Amol

نویسندگان [English]

  • Hossien Soltanzadeh 1
  • Morteza Hasan Pour 2
1 Associate Professor, Department of Architecture, Faculty of Architecture and Urban Planning, Islamic Azad University, Central Tehran Branch, Tehran, Iran
چکیده [English]

Religion and culture of people in Mazandaran has changed from worshiping natural elements and monotheism to Islam following twelve Shia Imams. The memorial of freedom myth, Third Shiite Imam was hold in the form of Ta'ziyah, as a type of ritual drama in a communal space to worship prophet and his family. Ta'ziyah was undergoing, a transformation and gradually was felt necessary to be performed into indoor space instead of temporary outdoor space. This evolutionary process based on introversion principles resulted in a physical change due to central representation of Ta'ziyah in a ring and audience's position around it too. In contemporary Tekiehs, these changes were appeared in the form of Zainabiya a place for women, and Abu al-Fazli, another station for men. In this research, historical Tekiehs are classified according to climatic situation and functional spaces; and analyzed based on Iranian architecture of principles and symbolic elements of Ta'ziyah. This qualitative research has used historical- interpretative method. The data was collected from field resources and analyzed through comparative descriptive method. The results have shown that cultural factors have more effects to identify the form, symbols, and function of ritual drama than climatic unilateral extroversion to cultural bilateral introversion – extroversion style. The function of spaces has transformed from solid to divides spaces due to audience gender as a cultural factor. The vernacular extroversion space has changed undergoing the influence of central Ta'ziyah scene and central courtyard and introversion of Iranian architecture.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ritual
  • Vernacular Architecture
  • Tekiehs
  • Ta'ziyah
  • Ritual Spaces
آیت­اللهی، حبیب­الله (1388)، مصاحبه­ها، نقدها و تقریظ­ها (مجموعه نوشتارهایی در هنر2)، چاپ نخست، تهران.
اخترکاوان، مهدی (1390)، تنظیم ­شرایط­ همساز ­با­ بوم و اقلیم ایران، چاپ­اول، تهران: انتشارات کلهر.
اردلان،نادر و بختیار، لاله(1390)، حس وحدت(سنت تصوف در معماری ایرانی)، مترجم: ونداد جلیلی، چاپ اول،تهران: موسسه علمی پژوهشی علم معمار.
الیاده، میرچا (1391)، مقدس و نامقدس: ماهیت دین، ترجمـه بهزاد سالکی، تهـران: ناشر علمی فرهنگی.
الیاده، میرچا (1394)، آیین­ها و نمادهای تشرف، چاپ دوم، تهران: انتشارات نیلوفر.
بزرگ­نیا، زهره (1385)، تکیه­ها و حسینیه­ها، چاپ اول، تهران: انتشارات صوفیان.
-بشیر، حسن (1390)، تعزیه (مجموعه مفاهیم بنیادین علوم انسانی- اسلامی)، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).
بیضایی، بهرام (1379)، نمایش در ایران، چاپ دوم، تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.
بحرینی، حسین (1378)، شکل شهر چیست و چرا باید به آن اهمیت داد، معماری و فرهنگ، شماره­1، در کتاب شرح جریان‌های فکری معماری و شهرسازی در ایران معاصر به کوشش سید محسن حبیبی، چاپ­ دوم، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
پیرنیا، محمدکریم (1384)، سبک‌شناسی معماری ایرانی، چاپ چهارم، تهران: سروش دانش.
پیروزیان ­اسکی، عباسعلی (1388)، پیشینه تاریخی-فرهنگی و آیینی تکیه اسک، چاپ نخست، آمل: انتشارات طالب آملی.
توسلی، محمد (1379)، حسینیه­ها، تکایا، مصلی­ها،­ در مجموعه مقالات معماری ایران دوره اسلامی، بـه کوشش محمد­یوسف کیانی، تهران: انتشارات سمت.
توسلی، محمود و بنیادی، ناصر (1390)، فضاهای شهری و جایگاه آنها در زندگی و سیمای شهری، در کتاب شرح جریان‌های فکری معماری و شهرسازی در ایران معاصر به کوشش سید محسن حبیبی، چاپ دوم، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
حاجی­قاسمی، کامبیز (1386)، مروری بر تاریخ معماری ایرانی-اسلامی در کتاب جستارهایی در چیستی هنر اسلامی به کوشش هادی ربیعی، تهران: فرهنگستان هنر.
حسنی، سیدقاسم (1383)، نقش آموزشی مراسم در جامعه‌پذیری زنان (برگرفته از کتاب انسان‌شناسی)، گردآورنده سهیلا ششهانی، چاپ یکم، تهران: انتشارات آگاه.
چلکووسکی، پیترجی (1389)، تعزیه: آیین نمایش در ایران، ترجمه داوود حاتمی، چاپ دوم، انتشارات سمت.
ذوقی، الهه (1392)، معماری تکایای ایرانی، چاپ اول، تهران: انتشارات طحان.
رحیم­زاده، معصومه (1382)، سقاتالارهای مازندران، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
رئیس­زاده، مهناز و مفید، حسین (1383)، بیهوده سخن: ده پژوهش در زیبایی‌شناسی و هنر معماری، چاپ اول، تهران: انتشارات مولی.
ستاری، جلال (1394)، زمینه اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران، چاپ دوم، تهران: نشر مرکز.
سلطان­زاده، حسین (1362)، روند شکل­گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران، تهران: انتشارات آگاه.
سلطان­زاده، حسین (1390)، نایین شهر هزاره­های تاریخی، چاپ دوم، تهران: پژوهش‌های فرهنگی.
سلطان­زاده، حسین (1384)، فضاهای­ ورودی­ در معماری سنتی ایران، چاپ دوم، تهران: پژوهش‌های فرهنگی.
سلطان­زاده، حسین (1391)، نقدی ­کوتاه­ بر­کتاب­ سبک­شناسی ­معماری ایرانی، چاپ اول، تهران: چهارطاق.
شهیدی، عنایت­الله (1380)، پژوهشی­در تعزیه و تعزیه‌خوانی، چاپ اول، تهران: پژوهش‌های فرهنگی.
عاشورپور، صادق (1389)، نمایش­های ایرانی، جلد دوم تعزیه، چاپ نخست، انتشارات سوره مهر.
قبادیان، وحید (1382)، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
فلامکی، محمدمنصور(1393)، دریافت یگانگی در معماری ایرانی، چاپ نخست، تهران: فضا.
کیانی، محسن (1389)، تاریخ خانقاه در ایران، چاپ سوم، تهران: طهوری.
گروتر،یورگ کورت(1386)، زیبایی شناسی در معماری، ترجمه جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون، چاپ چهارم،
مصلح، علی­اصغر (1397)، پژوهشی در تفکر میان فرهنگی و آیین گفتگو، چاپ اول، تهران: علمی.معماریان، غلامحسین (1387)، آشنایی ­با معماری مسکونی ایرانی-گونه­شناسی درونگرا، چاپ پنجم، تهران: انتشارات سروش ­دانش.
معماریان،­ غلامحسین (1386)، آشنایی ­با معماری مسکونی ایرانی-گونه­شناسی برونگرا، چاپ پنجم، تهران: انتشارات سروش ­دانش.
معماریان،­ غلامحسین (1387)، سیری در مبانی نظری معماری، چاپ سوم، تهران: انتشارات سروش ­دانش.
منفرد، افسانه (1382)، تکیه، دانشنامه جهان اسلام به سرپرستی غلامعلی حداد عادل، جلد هشتم، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.
نرسیسیانس، امیلیا (1385)، انسان، نشانه، فرهنگ، چاپ دوم، انتشارات ­افکار.
نقره­کار، عبدالحمید (1387)، درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی، چاپ نخست، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی، دفتر معماری و طراحی شهری، شرکت طرح و نشر سیما.
نقی‌زاده، محمد (1395)، نظریه فضای حیات طیبه شهر آرمانی اسلام، چاپ اول، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات.
نعمت­طاووسی، مریم (1392)، فرهنگ نمایش‌های سنتی و آیینی ایران، چاپ نخست، تهران: ناشر دایره.
نوایی،کامبیز­ و حاج قاسمی، کامبیز (1390)، خشت و خیال معماری اسلامی ایران، چاپ نخست، تهران: دانشگاه شهید ­بهشتی، انتشارات سروش.
مقالات فارسی:
ابراهیمی، غلامرضا و بالاور، مبینا و توشمال، فاطمه (1395) «تأثیر هنر نمایشی تعزیه در آفرینش تکایا در معماری ایران (نمونه موردی: تکیه بزرگ تجریش)»، اولین همایش ملی معماری و شهرسازی (اندیشه، نظریه و روش­ها)، دانشگاه آزاد اسلامی، ملایر، صص1-9.
اعظم­زاده، محمد و انصاری، مجتبی و پورمند، حسنعلی (1390) «مضامین مذهبی در نقاشی‌های عامیانه تکایا در مازندران»، دو فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 15، صص 73-90.
احمدی، زهرا (1391) ،« بازخوانی نقش گمشده حیاط مرکزی در دستیابی به معماری پایدار »،نشریه شهر و معماری بومی، شماره 2، صص40-25.
احمدی، فرهاد(1384)، شهر- خانه حیاط مرکزی(شهر- خانه پایدار، شهر- خانه آیینی)، مجله صفه، شماره چهل و یکم، صص 90-113.
احمدنژاد، مهران و بمانیان، محمدرضا (1397)، «بررسی تطبیقی عوامل مؤثر بر ساختار فضایی تکایای تاریخی استان مازندران»، نخستین کنفرانس ملی شهر ایرانی اسلامی، پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری، صص1-19.
امین­زاده، بهناز (1378)، «تکایا بیانی از هویت شهرهای ایرانی»، مجله هنرهای زیبا، شماره ششم، صص 55-65.
آیت‌اللهی، حبیب الله و کلانتر، علی اصغر (1388)، «کاربرد آیات قرآنی و متون مذهبی در تزیینات معماری شیعی مازندران»، فصلنامه تحلیلی-پژوهشی نگره، شماره 13، زمستان 88، صص5-28.
بداشتی،علی‌الله (1386)، ریشه‌های پیدایش و گسترش تشیع در مازندران، فصلنامه شیعه‌شناسی، سال پنجم، شماره 19، پاییز 86، صص 101-126.
پاسدار ­شیرازی، مظفر و صادقی، علی­رضا (1394) «تأثیر باورها و مراسم آیینی در پایایی و پویایی فضاهای شهری؛ موردپژوهی: تعزیه در پایایی حسینیه­ها و تکایا در ایران»، مدیریت شهری، شماره 38، صص301-332.
حبیب، فرح و کریمی، نوشین و کریمی، نسیم (1388) «رویکرد تحلیلی به تعامل بین آیین­های جمعی و ساختار کالبدی شهرهای سنتی ایرانی (نمونه موردی: شهر زنجان)»، نشریه هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، شماره 39، صص 117-126.
حسینی­راد، عبدالمجید و عزیززادگان، محبوبه (1390) «تأثیرتعزیه بر دیوارنگاره­های مذهبی دوره قاجار»، سال اول، شماره اول، تهران، پژوهشنامه هنرهای دیداری، صص31-44.
خاکپور، مژگان و انصاری، مجتبی و شیخ مهدی، علی و طاووسی، محمود (1394) «ویژگی اجتماعی – فرهنگی مسکن بومی، مسکن و محیط روستا»، شماره 149، بهار 94، صص3-14.
خاکی،محمدرضا(1394)، بررسی و بازشناسی مکان صحنه ای در نمایش های سنتی ایرانی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، پرتال جامع علوم انسانی،صص 109-120.
دژدار، امید و موسوی، جلیل و بنی­یی فیجانی، الهه (1391)، «پالیمسست از تاریخ و ادیان تا معماری»، همایش بین‌المللی دین در آینه هنر، صص1-10.
درودیان، مریم و بمانیان، محمدرضا و انصاری، مجتبی (1398)، «بازخوانی مکان و فضای نمایش ایرانی در منتخبی از نگارگری ایرانی»، نشریه هنرهای زیبا، هنرهای نمایشی و موسیقی، دوره 24، شماره1 ، بهار 1398، صص 59-68.
ذال، محمدحسن و موسوی کوهپر، سید مهدی (1373)، «تحلیل و گونه­شناسی تکایای مازندران بر اساس تنوع اقلیمی»، دومین همایش ملی تبرستان، معماری بومی، دانشگاه مازندران، 8 صفحه.
راعی،حسین(1390)،بررسی و مطالعه برج - مقبره های قرن 8 و 9 ه.ق در مازندران نمونه موردی: معرفی مقبره شمس آل رسول آمل، نشریه مرمت ، آثار و بافت های تاریخی، فرهنگی، دوفصلنامه علمی - پژوهشی، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان 1390، صص 75-90.
رشیدی، صادق(1391)، تقابل فرهنگ و طبیعت در آیین تعزیه، مطالعات فرهنگ و ارتباطات، سال سیزدهم، شماره هفدهم، بهار 1391، صص 163-180.
رضوی­پور، مریم­السادات و ذاکری، محمد­مهدی (1392)، «بررسی مقایسه­ای حسینیه­های دوره قاجار در مازندارن»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، صص63 -73.
ریعان، هانیه و نژاد ابراهیمی، احد (1393)، «هندسه نمایش آیینی- مذهبی تعزیه در معماری ایران»، مجموعه مقالات اولین کنگره بین‌ المللی افق‌های جدید در معماری و شهرسازی، صص1 -9.
سهیلی، جمال­الدین و مهاجرپور، نفیسه (1394)، «نشانه­شناسی فضای نمایش تعزیه»، آرمان­شهر، شماره پانزدهم، صص 69-59.
شایسته­فر، مهناز (1389)، «انعکاس حادثه عاشورا در بقعه چهار پادشاه و تطبیق آن با نقاشی قهوه­خانه­ای»، سال یازدهم، شماره یازدهم، صص45 -70.
شفیعی، فرهاد و افهمی، رضا (1395)، «از معماری تا نمایش آیینی- مذهبی تعزیه در ایران»، اولین کنفرانس هنر و معماری و کاربردها، صص1-7.
عناصری، جابر و کرم­زاده شیرانی، منصور (1392)، «بررسی تداوم الگوی معماری تکیه دولت تهران در تکایای دولتی دوره قاجار»، دومین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی، صص 1-16.
عناصری، جابر (1372)، «تعزیه هنر وقفی ایران و میراث جاودانی از قلمرو آیین و ایمان»، فصلنامه وقف، میراث جاویدان، شماره 3، صص 38-41.
گیویان، عبدالله (1385)، «آیین، آیینی‌سازی و فرهنگ عامه‌پسند دینی: تأملی در برخی بازنمایی‌های بصری دینی و شیوه‌های جدید مداحی»، دو فصلنامه- بهار و تابستان، دوره دوم، شماره 5.
مختاباد، سید مصطفی و حبیب، فرح و شعاعی، حمیدرضا (1390)، «گفتمانی تحلیلی در ماندگاری حسینیه­ها به مثابه کنش­پذیری عملکردی فضاهای عمومی شهری در بازتاب باورها و آیین­های جمعی»، مدیریت شهری، شماره بیست و هشتم، صص241-254.
محمودی، فتانه و طاووسی، محمود (1390)، «جایگاه هویت آیینی-مذهبی«تعزیه» و واقعه عاشورا در هنرهای تصویری مازندران»، فصلنامه مطالعات ملی؛48، سال دوازدهم، شماره 4، صص67-92.
مسجدجامعی، احمد(1391)، نگاهی به کارکرد تکیه ها در ایران،پایگاه بین المللی همکاری های خبری شیعه، شفقنا(Shafaghna.com)،آذر 1391.
موسوی کوهپر، سید مهدی و حیدریان، محمود (1393)، «بررسی بناها و آثار معماری دوره‌های باستانی با استفاده از سیستم جغرافیایی(GIS)»، دومین همایش ملی هنر تبرستان: معماری بومی، دانشگاه مازندران، صص 1-17.
موسوی کوهپر، سید مهدی و ذال، محمدحسن (1391)، «تحلیل عوامل اجتماعی تأثیرگذار بر معماری تکایا در مازندران»، نخستین همایش ملی هنر تبرستان: گذشته و حال، بابلسر، مؤسسه آموزش عالی مارلیک، دانشگاه مازندران، صص1-14.
ناری­قمی، مسعود (1389)، «مطالعه­ای معناشناختی در باب مفهوم درون‌گرایی در شهر اسلامی»، نشریه هنرهای زیبا معماری و شهرسازی، شماره 43، صص69-82.
ناری­قمی، مسعود (1395) «الگوهای کالبدی حسینیه­ها: ریشه­ها و تحولات»، مطالعات معماری ایران، دوفصلنامه معماری ایرانی، شماره ­9، صص­25-45.
ناصری‌پور تکلو، رضا (۱۳۹۰)، «بازشناسی خاستگاه معماری تعزیه»، اولین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی، تبریز، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، صص 345-365.
واسعی، علیرضا و اسکندری، سارا (1392)، «نقش زنان در بسط فرهنگ محرم و سوگواری در عصر ناصری»، مجله علمی پژوهشی پژوهشات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال سوم، شماره اول، بهار و تابستان 1392، صص 115-132.
همایونی، صادق(1386)، کالبدشکافی تعزیه­های ایرانی با ارج نهادنی در خور بر انجوی شیرازی و آثارش، فرهنگ مردم ایران، بهار 1386، شماره 7و8، صص 53-68.
همایونی، صادق(1378)، زن در تعزیه­های ایرانی، هنر، تابستان 1378، شماره 40، صص 46-54.
یوسفی،صفر (1387)،«سیر تحول دین و مذهب در مازندران»، فصلنامه تخصصی فقه و تاریخ تمدن، سال چهارم، شماره 16،صص166-192.
پایان نامه:
حسن­پور، مرتضی (1394)، بررسی ساختار هویت‌بخش تکایا به عنوان معماری مقدس شیعه (نمونه موردی طراحی تکیه اسکو، شهر امام­زاده عبدا... آمل)، رساله کارشناسی ارشد، استاد راهنما سید علی سیدیان.
فولاد‌خواه، امیرنصر (1390)، معماری تکایای چوبی در روستاهای مازندران شرقی، رساله کارشناسی ارشد، استاد راهنما کامبیز حاج قاسمی، مشاور فرهاد تهرانی.
مقالات لاتین:
Abdul Majida, Noor Hanita, Shuichib, Hokoi, Takagic, Nozomi (2013), Cultural and Climatic Analysis: The Basis of Formulating Compatible, Living Environments in Oman, International Islamic University Malaysia,53100 Kuala Lumpur, Malaysia/University of Nizwa, Nizwa, Sultanate of Oman. Kyoto University, Kyoto, Japan.
Avcioglu, Nebahat, (2007), Identy-as-form:The mosque in the west, Cultural Analysis 6 , california
Gill, Karamjit S, (2007), Rethinking the cross-cultural interaction architecture, AI & Soc, London,639-647
Kultur, Sinem, (2012); Role of culture in sustainable architecture, Bahcesehir University, Turkey
Mortada,Hisham,(2005), Traditional Islamic Principles of built environment.
Pearlmutter, David, (2007); Architecture and Climate: The Environmental Continuum, Institutes for Desert Research, Ben-Gurion University of the Negev.
سایت‌های اینترنتی:
www.amoleh.ir
www.khalednabi.uspace.ir