تطبیق ساختار بصری کادربندی و صفحه‌بندی کتب هم‌عصر حکومت ایلخانی، مطالعه موردی دو کتاب «الموالید و منافع الحیوان»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مربی، گروه گرافیک، دانشکده هنر ، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

2 استادیار/ عضو هیات علمی گروه گرافیک دانشکده هنر/ دانشگاه شهید چمران اهواز

10.22034/ias.2022.234664.1264

چکیده

در نسخ خطی ایرانی، کادربندی به‌عنوان جزئی از عناصر کاربردی صفحه از توجه و منش زیبانگارانه هنرمند بری نبوده است. در کتب مختلف دوره اسلامی، به‌واسطۀ انزوای سرزمینی و یا تأثیر فرهنگ مستولی شده بر سرزمین و مانند آن، نمونه‌های متفاوت و مشابهی در دوره‌های مختلف حوزه تمدن ایرانی دیده شده است. کادربندی و صفحه­آرایی نسخ خطی که در گذشته با عنوان جدول­کشی و صفحه­بندی نسخ شناخته می­شد با ورود اسلام به ایران و توجه ویژه به کتاب­آرایی و تزئین نسخ خطی مذهبی و غیر مذهبی بیش از پیش موردتوجه  هنرمندان ایرانی قرار گرفت. در این پژوهش ساختار صفحه­بندی در دو کتاب  هم‌عصر ایلخانی، «الموالید» و «منافع الحیوان»، تطبیق داده شده است. پژوهش حاضر کیفی است و داده‌‌های آن بر پایه اطلاعات کتابخانه‌ای و پایگاه­های اطلاعاتی علمی و روش ارائه آن توصیفی و تحلیلی با رویکردی تطبیقی است. یافته‌های این پژوهش، حاکی از آن است که در این کتب، علی‌رغم اینکه اعمال ساختار هماهنگ­کنندۀ کلی مشتمل بر کادربندی دیده می‌شود اما تفاوت عمده­ای در نحوۀ استفاده از این عنصر ساختاری در صفحه­بندی این نسخ مصور وجود دارد و آن کاربستِ ساختار متحدالشکل و قاعده­مندِ چهارگانه در کتاب «الموالید» و تنوع در شکل کادر و تغییر ابعاد آن با بزرگی و کوچکی سوژۀ اصلی درون کادر در «منافع الحیوان» است. در کتاب الموالید ظهور نوعی کادربندی مبتنی بر اولویت و اهمیت موضوع دیده می‌شود.
اهداف پژوهش:

شناختِ روش‌ها، تکنیک‌ها و عناصر ساختاری در صفحه­بندی نسخ حوزه تمدنی ایرانی در کتاب الموالید و منافع‌الحیوان.
بررسی چگونگی جدول و کادربندی در دو کتاب الموالید و منافع‌الحیوان.

سؤالات پژوهش:

ساختار بصریِ کادربندی‌ در دو نسخه «الموالید» و «منافع‌الحیوان» چگونه بود؟
تشابه و تمایز کادربندی و صفحه­بندی در دو نسخه الموالید» و «منافع‌الحیوان» چیست؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Acclimatizing the Visual Structure of the Bordering and Paging of Books Contemporary to the Ilkhanid Era; A Case Study on the Books: "Al-Mawalid” and “Manafe-al Heyvan”

نویسندگان [English]

  • Shadi Taherkhani 1
  • Mansour Kolahkaj 2
1 University board member, Department of Graphics, Faculty of Arts, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Graphics, Faculty of Arts, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran,

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ilkhanid era
  • Tables
  • Bordering
  • Al-Mawalid
  • Manafe-al Heyvan
آژند، یعقوب. (1389). نگارگری ایران، پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران، جلد اوّل، تهران: سمت.
احمدزاده، سعادت. (1380). "تذهیب در هنر کتاب­آرایی ایرانی"، فصلنامه کتاب، 129-124.
اصفهانی، حبیب‌الله. (1369). تذکره خط و خطاطان شامل خطاطان، نقاشان مذهّبان و قاطعان، جلدسازان ایرانی و عثمـانی، به انضمام کلام الملوک، ترجمه: رحیم چاوش، تهران: نشر مستوفی.
انوری، اوحدالدّین محمّد. (1376). دیوان انوری، با مقدمۀ سعید نفیسی، تهران: نگاه.
اورستی، پائولا. (۱۳۸۵). «نسخه­های خطی اسلامی: ویژگی­های مادی و گونه­شـناختی»، ترجمۀ شیرین بنی­احمد، نامه بهارستان، شماره 11 و 12، 73-35.
بلخاری قهی، حسن. (1394). قدر نظریه هنر و زیبایی در تمدن اسلامی، تهران: انتشارات سوره مهر.
بلخی، حکیم ابومعشر محمد. (700ه.ق)، الموالیـد. کتابخانه ملی پاریس، با شماره 2583.
پاکباز، رویین. (1392). نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران: انتشارات زرین و سیمین.
جباری، صداقت؛ مصلح امیردهی، معصومه. (1395). "اسلوب خط در نسخه­هایی از رساله احکام نجوم". نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی، شماره 4، 92-81.
حق­شناس، فاطمه؛ مهرنگار، منصور؛ فرشسدنیک، فرزانه. (1396). "بررسی ساختار نمادین و کاربردی جدول­کشی در نقاشی ایرانی- اسلامی و تعمیم آن در صفحه­آرایی نوین". اولین کنفرانس ملی نمادشناسی هنر ایران، منتشر شده توسط سیویلیکا.
ضیاپور، جلیل. (1377). مختصر تاریخ هنر ایران و جهان، به کوشش محمدحسن اثباتی، جلد اول، تهران: نشر جهاد دانشگاهی.
عکاشه، ثروت. (1380). نگارگری اسلامی، ترجمه: سید غلامرضا تهامی، تهران: انتشارات حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
فرزان، ناصر. (1377). تاریخ تحول هنر و صنعت رنگ در ایران و جهان (بخشی از دانش رنگ­ها)، تهران: انتشارات تهران.
قمی، قاضی احمد. (1352). گلستان هنر به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران: انتشارات منوچهری.
کارگر، محمدرضا و ساریخانی، مجید. (1391). کتاب­آرایی در تمدن اسلامی، تهران: سمت.
گری، بازل. (۱۳۸۴). نقاشی ایران. ترجمه: عربعلی شروه، تهران: دنیای نو. 
گودرزی، مصطفی. (۱۳۹۰). تاریخ نقاشی ایران از آغاز تا عصر حاضر، تهران: سمت.
قادری، الهه؛ خزایی، محمد. (1389). "مروری بر تصویرسازی علمی  کتب خطی ایران در دوره ایلخانی: منافع‌الحیوان (نسخه مورگان)". مجله کتاب ماه هنر، شماره 141، 107-101.
مایل هروی، نجیب. (1372). کتاب­آرایی در تمدن اسلامی، مشهد: مرکز پژوهش­های آستان قدس رضوی.
مایل هروی، نجیب. (1379). تاریخ نسخه­پردازی و تصحیح انتقادی نسخه­های خطی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
مایل هروی، نجیب. ( 1379). "فرهنگ تاریخی نسخه‌شناسی جدول". بهارستان، شماره دهم، 36-31.
مراغی، عبدالهادی بن محمدبن محمودبن‌ابراهیم. (1388)، منافع الحیوان. مصحح: محمد روشن، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
مراثی، محسن. (1391). "تبیین بررسی چگونگی ترکیب نوشته و تصویر و خاستگاه آن در نگارگری مکتب شیراز دورة آل‌اینجو"، نگره، شماره 23، 51-43.
مصباح، بیتا؛ صفری ­کرهرودی، هانیه؛ رحمتی، هادی. (1398). "بررسی اصول صفحه آرایی حاکم بر ترکیب بندی در صفحه های سرآغاز و سرلوح نسخ خطی ایرانی سلجوقی تا پایان صفوی". نشریه هنرهای صناعی اسلامی، شماره 4، 154-147.
ملیکیان شیروانی، ا.س. (1350). "ورقه و گلشاه مصور به مینیاتورهای ایرانی قرن سیزدهم هجری". داستانی هـزار سـاله از عشق و دلدادگی، پیام یونسکو، شماره ۲۷، ۲۹-۳۲.
مراغی، عبدالهادی بن محمدبن‌محمودبن ابراهیم. (698 ه. ق). منـافع‌الحیـوان، کتابخانه پیرپونت مورگان.
هاشمی­نژاد، علیرضا. (1387). "قرآن‌نویسی در قرن‌های هفتم و هشتم هجری قمری"، نشریه پژوهش­های تعلیم و تربیت اسلامی، شماره4، 134-109.