فرهنگ فال و طالع بینی در دوره صفوی با استناد بر غزلیات محسن تاثیر تبریزی و فالنامه محفوظ در موزه توپقاپی سرای استانبول

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 زبان و ادبیات فارسی،دانشکده علوم انسانی،واحد ساوه، دانشگاه آزاد اسلامی،ساوه، ایران.

2 گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی. واحد ساوه، دانشگاه آزاد اسلامی،ساوه، ایران

3 گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی . واحد ساوه، دانشگاه آزاد اسلامی،ساوه، ایران.

10.22034/ias.2022.345822.1982

چکیده

متون نظم و نثر ادب فارسی علاوه‌بر دارا بودن مضامین زیبای ادبی، مذهبی، اخلاقی، علمی و ... دربردارندۀ اطلاعات مفیدی درخصوص اجتماعات و طرز زندگی ایرانیان در قرون گذشته و حال  هستند. در متون نظم عصر صفویه که مقارن با ظهور سبک هندی در شعر فارسی است، شاهد نمود بیشتر عناصر گوناگون فرهنگ عامه ازجمله، فرهنگ اعتقاد به فال و طالع هستیم. در این میان، کتاب فالنامه یکی از آثار فاخر ادبی دورۀ صفویه است که به شکل نسخ مصور نیز وجود دارد و نسخه‌ای از آن در موزه توپقاپی سرای استانبول نگهداری می‌شود. محسن تأثیر تبریزی نیز از شاعران با ذوق عصر صفویه در غزلیاتش اشارات زیادی به مسائل مرتبط با فرهنگ عامه ازجمله باورها، رسوم، نحوه زندگی مردم، زبان محاوره و... دارد؛ بنابراین در این پژوهش سعی خواهد شد پس از اشاره به اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر تأثیر تبریزی و بیان علل نفوذ چشمگیر فرهنگ عامه در شعر این دوره، به بازتاب فرهنگ فال و طالع در غزل‌های او بپردازیم؛ و با ارائه نمونه‌هایی از ابیات، زیبایی‌های شعر وی و دیدگاهش را در این خصوص نشان دهیم همچنین تأکیدی داشته باشیم به اهمیت مطالعات ادب فارسی در جهت احیا و حفظ فرهنگ عامه ایران. پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده‌های منابع کتابخانه‌ای به رشته تحریر در آمده است. یافته‌های پژوهش حاکی از نقش پررنگ فرهنگ عامیانۀ فال‌بینی در آثار تأثیر تبریزی و فالنامه مصور موجود در موزه توپقاپی سرای استانبول است.
اهداف پژوهش:

بررسی بازتاب انواع طالع‌بینی و ابزار آن در غزلیات تأثیر تبریزی.
بررسی بازتاب انواع فال و استخاره در غزلیات تأثیر تبریزی.

سؤالات پژوهش:

بازتاب انواع طالع‌بینی و ابزار آن در غزلیات تأثیر تبریزی چگونه است؟
بازتاب انواع فال و استخاره در غزلیات تأثیر تبریزی چگونه است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The culture of divination and astrology in the Safavid period, citing the lyric poems of Mohsen Tafsir Tabrizi and the fortune-telling preserved in the Topkapi Museum in Istanbul

نویسندگان [English]

  • Parastoo Seyedalmasi 1
  • Malekmohammad Farokhzad 2
  • Reza Heidari Nouri 3
1 Persian Language and Literature, Faculty of Humanities, Saveh Branch, Islamic Azad University, Saveh, Iran.
2 Department of Persian Language and Literature, Faculty of Humanities. Saveh Branch, Islamic Azad University, Saveh, Iran
3 Department of Persian Language and Literature, Faculty of Humanities. Saveh Branch, Islamic Azad University, Saveh, Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavid era
  • popular culture
  • Tabrizi influence
  • divination
  • astrology
آلفونسو نلینو، کرلو. (بی‌تا). تاریخ نجوم اسلامی، ترجمۀ احمد آرام، تهران:کانون نشر پژوهش‌های اسلامی.
اخوانی، سعید؛ محمودی، فتانه. (1398). «تحلیل مضامین بصری فالنامه های مصور عصر صفوی بر مبنای کاربرد در امر پیشگویی (مطالعه موردی: نگاره‌های نسخه فالنامه فارسی موزه توپقاپی سرای)»،  نگره، ش49، 37-19.
الئاریوس، آدام. (1363). سفرنامۀ  آدام الئاریوس، ترجمۀ احمد بهپور، تهران: انتشارات سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار.
تأثیر تبریزی، محسن. (1373). دیوان محسن تأثیر تبریزی، به تصحیح امین پاشا اجلالی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
حایری، محمدحسن. (1388). «سبک هندی و ناگفته‌های آن»، مجله تاریخ ادبیات دانشگاه شهید بهشتی، شماره 3/61.
خسروی، شعیب و نجفی، عیسی و نورایی، الیاس. (1397). «تحلیل جایگاه فرهنگ عامه ایرانی در غزلیات بیدل دهلوی»، دو ماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، دوره6، شماره 24، 143-117.
خرّمشاهی، بهاء‌الدین. (1366). حافظ‌نامه، تهران: انتشارات سروش.
خیّام، عمر. (1379). نوروزنامه، به اهتمام علی حصوری، تهران: نشر چشمه.
دهخدا، علی‌اکبر. (1355). لغت‌نامـۀ دهخدا، تهران: انتشارات امیرکبیر.
زرّین‌کوب، عبدالحسین. (بی‌تا)، یادداشت‌ها و اندیشه‌ها، تهران: انتشارات جاویدان.
سبزواری، اسماعیل. (بی‌تا)، جامع‌النّورین مشهور به انسان، به اهتمام سیّد محمود کتابچی مدبّر، کتابفروشی علمیّۀ اسلامیّه.
صفی‌پوری، عبدالرحیم. (1347). منتهی‌الارب فی لغت العرب، بی‌نا.
طاهری، قدرت‌الله. (1389). «چهار فرضیه در علل نبود تفکر بنیادین در سبک هندی»، کهن‌نامه ادب پارسی، شماره 2.
طریقه‌دار، ابوالفضل. (1379). کندوکاوی در بارة استخاره و تفأل، تهران: انتشارات دفتر اسلامی.
غنی‌پور ملکشاه، احمد و دیگران. (1387). «سبک هندی و مدعیان پیشوای آن»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی، شماره 20، 60-43.
غزنی، سرافراز. (1354). اسطرلاب یا شمارشگر نجومی، تهران: انتشارات علمی وزارت علوم و آموزش عالی.
کاردگر، یحیی. (1390). دوگانگی سبکی در سبک هندی، فصلنامه مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، شماره 6، 114-89.
کلیور رایس، کلارا . (1383). زنان ایرانی و راه رسم زندگی آنان، ترجمۀ اسدالله آزاد، تهران: نشر کتابدار.
ماسه، هانری. (1357). معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن ضمیر، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
مجلسی، محمدباقر. (1369). مفاتح الغیب فی الاستخاره، قم: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
مشکوه، فرزاد. (1372). آسترولوژی یا نجوم احکامی، بی‌جا: بی‌نا.
مصاحب، غلامحسین. (1345). دایره‌المعارف فارسی، بی‌جا: بی‌نا.
مصفّّی، ابوالفضل. (1381). فرهنگ اصطلاحات نجومی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
معلوف، لویس. (1913). فرهنگ المنجد، لبنان: چاپ بیروت.
مکارم شیرازی، ناصر. (1366). تفسیر نمونه، قم: انتشارات دارالکتب الاسلامیّه.
هدایت، صادق. (1385). فرهنگ عامیانه مردم ایران، چ 5، تهران: چشمه.