تحلیل شفافیت در معماری خانه‌های قاجاری با استفاده از مدل چیدمان فضا مورد پژوهی: خانه‌های تاریخی شهر تبریز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه معماری دانشکده معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

2 گروه معماری، دانشکده معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

3 گروه معماری، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران.

10.22034/ias.2022.370237.2096

چکیده

خانه به‌عنوان مهم‌ترین گستره حضور و رشد انسان و دارای گسترده‌ترین دستاورد در معماری است که نحو فضایی ارائه‌شده در این نوع مسکن منطبق بر نیازهای مردم باتوجه‌به تمایلات آن‌ها برای رفاه بیشتر دچار تغییرات عمده‌ای شده است. این مصداق کالبدی در دوره‌های مختلف تاریخی، سبک‌های متفاوتی را منطبق بر نیازهای جامعه به خود دیده و نحوۀ شکل‌گیری فضاهای آن نیز تفاوت زیادی پیدا کرده است. اصل شفافیت[1]در طول تاریخ معماری ایران سیر تکمیلی را طی نموده و به نحوی تا معماری قاجار نهایت ظهور خویش را هویدا ساخته است. بررسی بناهای برجای‌مانده از معماری دوران قاجار در شهر تبریز نشان می‌دهد که این شهر یکی از پرکارترین و ارزشمندترین نمونه‌های معماری تاریخی را داشته که علاوه‌بر تعدد در کمیت، تنوع فضایی بالایی دارد. این تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی بوده که در هدف توسعه و کاربردی است. روش گردآوری اطلاعات نیز به‌صورت کتابخانه‌ای و میدانی بوده که ابتدا براساس بررسی پیشینۀ تحقیق، عوامل مؤثر بر اصل شفافیت در معماری دوره قاجار تبیین با استفاده از روش دلفی[1] مورد آزمون تأیید قرارگرفته و در نهایت، با استفاده از روش اسپیس سینتکس[1] و با استفاده از نرم‌افزارهای دپس مپ[1]، پازیک[1] و آیزوویست[1] نتایج تحلیل و مورد ارزیابی قرار گرفت و نتایج حاکی از آن است که اواسط دوره قاجار، دارای بالاترین حد شفافیت در طرح معماری خانه‌های تاریخی داشته است.
اهداف پژوهش:

بازشناخت ساختار شفافیت در سیر معماری خانه‌های تاریخی شهر تبریز.
دستیابی به نحوه و چگونگی شفافیت در معماری دورۀ قاجار و ارائۀ ساختار فضایی[1] تبیین شده در قالب چارچوب مفهومی.

سؤالات پژوهش:

شفافیت در معماری خانه‌های تارخی شهر تبریز چه جایگاهی دارد؟
چگونگی ارتباط فضایی سلسله مراتبی شفافیت در نحوۀ شکل‌گیری معماری خانه‌های تاریخی شهر تبریز دو دورۀ قاجار به چه نحوی بوده است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of transparency in the architecture of Qajar houses using the space layout model Case study: historical houses of Tabriz city

نویسندگان [English]

  • Maryam Hassani 1
  • Mohammad Parva 2
  • Ali Akbar Heidari 3
1 Department of Architecture, Shiraz Branch, Islamic Azad University, Shiraz, Iran
2 Department of Architecture, Shiraz Branch, Islamic Azad University, Shiraz, Iran.
3 Department of Architecture, Yasouj University, Yasouj, Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Architecture of Historical Houses
  • Spatial Syntax
  • Transparency
  • Qajar Period
  • Tabriz
اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1391). حس وحدت؛ نقش سنت در معماری ایرانی، ترجمه حمید شاهرخ، اصفهان: انتشارات خاک.
آرنهایم، رودلف. (1382). پویه شناسی صور معماری، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: انتشارات سمت.
بورکهارت، تیتوس. (1392). هنر اسلامی؛ زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: انتشارات صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران (سروش).
اکبری نامدار، شبنم؛ بیرقی، سارا. (1391). «بررسی سیر تکاملی نمادگرائی و شفافیت در فضاسازی بناهای عمومی و دولتی بعد از انقلاب (از تبریز: انجمن مهندسان - سال 1357 تا عصر حاضر)». در مجموعه مقالات اولین همایش ملی اندیشه‌ها و فناوری‌های نو در معماری، ش 52.
بابایی، محمدرضا؛ سلطان‌زاده، حسین و شریک­زاده، مسعود. (1390). «مقدمه‌ای بر مفهوم و انواع شفافیت در هنر و معماری معاصر غرب». نشریه علمی-پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران. ش 3، 16-5.
پرتویی، پروین. (1388). پدیدارشناسی معماری، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
دری، علی؛ طلیسچی، غلامرضا. (1396). «تبیین شفافیت ساختار فضایی معماری ایران در دوره صفویه مطالعه موردی: کوشک هشت‌بهشت و مسجد امام اصفهان». فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلام، ش 27، 50-41.
زیاری، کرامت‌الله. (1378). برنامه‌ریزی شهرهای جدید، تهران: سمت.
زلفی‌پور، نیره. (1391). «استفاده از الگوی سلسله‌مراتب فضایی در مجتمع‌های مسکونی با رویکرد احیای هویت معماری اسلامی – ایرانی». همایش ملی معماری و شهرسازی ایرانی – اسلامی. مشهد: موسسه آموزش عالی خاوران.
سعادت، داوود و همکاران. (1396). تبیین مفهوم شفافیت در دوره‌های مدرن. پست‌مدرن و ارزیابی آن در معماری اسلامی ایرانی، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، ش 5، 90-75.
صدر، سید ابوالقاسم. (1380). دائرة‌المعارف مصور معماری و شهرسازی مصور. تهران: آزاده.
فلامکی، محمد منصور. (1355). باز زنده­سازی بناها و شهرهای تاریخی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کریمی، جلودار؛ سیدیان، الهه و سیدیان، سیدعلی. (1392). «ادراک انسان‌ها در فضای معماری باتوجه‌به تجلی مفهوم حرکت در معماری بازارهای ایران. همایش ملی معماری و شهرسازی انسان‌گرا». قزوین: دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین.
کیانی، مصطفی؛ بهجو، اشکان و راسیتان طهرانی، نوشین. (1394). «تداوم فضایی در معماری معاصر ایران. بررسی میزان تأثیرپذیری معماری معاصر ایران از معماری غرب و معماری ایران». نشریه علمی- پژوهشی نقش جهان ش 3، 67-52.
گروتر، یورگ کورت. (1390). زیبایی‌شناسی در معماری، ترجمه جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
گیدیون، زیگفرید. (1392). فضا زمان و معماری، ترجمه منوچهر مزینی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
متدین، حشمت‌الله. (1386). «چهارطاقی گنبددار نقطه عطف معماری مساجد ایرانی». نشریه هنرهای زیبا، ش 31، 46-39.
معماریان، غلامحسین. (1381). «نحو فضای معماری. دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده معماری و شهرسازی». مجله علمی معماری و شهرسازی، دوره 12، شماره 3-4، دی ماه، 35. 83-75.
معماریان، غلامحسین؛ هاشمی ظفر الجردی، سید مجید و کمالی‌پور، حسام. (1389). «تأثیر فرهنگ دینی بر شکل خانه: مقایسه تطبیقی خانه در محله مسلمانان، زرتشتیان و یهودیان کرمان». تحقیقات فرهنگی 3. 25-1.
میرمیران، سید هادی. (1377). «سیری از ماده به روح». فصلنامه معماری و شهرسازی، 6، 43-23.
معماریان، غلامحسین. (1389). سیری در مبانی نظری معماری. تهران: سروش دانش.
نوربرگ شولتز، کریستیان. (1381). مفهوم سکونت؛ به‌سوی معماری تمثیلی، ترجمه محمود امیر یاراحمدی، تهران: انتشارات آگاه.
نقره‌کار، عبدالحمید. (1387). «درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی». تهران: وزارت مسکن و شهرسازی، دفتر معماری و طراحی شهری: شرکت طرح و نشر پیام سیما.
Forty, A. (2004). Transparency: The disconnecting concept in Architecture, words and buildings, London, Thaes & Hudson Ltd.
Golany, G. (2020). Chinese Earth-Sheltered Dwellings. Honolulu: University of Hawaii Press.
Hillier, B. & Hanson, J. (1984). The social logic of space, Cambridge, Cambridge University press.
Hillier, B. & Honson, J. & Peponis, J. (1984). What do we mean by building Function? (E. J. Powell, Ed.) Designing for Building Utilisation.
Khan, R., & Kamran, Sh., & Kamran, M. (2021). Literature review of early housing units. History, evolution, economy and functions. 2617-2704. 10.32350/jaabe.22.
Manum, B. (2009). A-graph complementary software for axial-line Analysis, Proceeding of the 7th International Space Syntax Symposium, Stockholm, Sweden, 070.
Mostafa. A & Hassan, F. (2013). Mosque layout design: An analytical study of mosque layouts in the early Ottoman period, Frontiers of Architectural Research 2.
 Penn, A. (2003). “space syntax and spatial cognition or why the axial line?”, Environment and Behavior, 35(1).
 Peponis,J. & Zimring, C. & Choi, Y. K. (1990). “Finding the building in wayfinding”, Environment and Behavior, 22.
Richard, B., & Lee, D. (2001). The Cambridge Encyclopedia of hunters and gatherers. Cambridge University Press.
Severin, T. (2019). The Horizon book of vanishing primitive man. American Heritage Publishing
Turnbull, C. M. (2011). The mountain people. Simon and Schuster, Inc. 21st-century-cavemen. (2016).