بازنمود عناصر و مفاهیم هستی در نگاره بارگاه کیومرث شاهنامه طهماسبی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 هنر و معماری، دانشکده ی هنر، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

2 پژوهش هنر، داشکده هنر، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

10.22034/ias.2023.389475.2180

چکیده

بخش مهمی از هستی‌شناسی نگارگری ایرانی، به بن‌مایه‌ها و مفاهیم اساطیری آن بازمی‌گردد. شاهنامه فردوسی از مهم‌ترین متونی است که از نظر صورخیال و جنبه‌های تصویری شعر آکنده از رمز و راز است. به همین علت جنبۀ هنری آن امری محسوس است. در شاهنامه عناصر طبیعت که بارزترین نمونه آن چهار عنصر اصلی آب، آتش، باد و خاک هستند، جایگاه منحصربه‌فرد و هویتی ماورایی و نمادین دارند. مفاهیم اساطیری نیز از عناصر هستی‌ساز این نگاره­ها هستند. در این پژوهش، نگارندگان به‌طور خاص به تحلیل هستی‌شناسی و تطبیق نمادهای آن در اساطیر و نیز در نگاره بارگاه کیومرث از شاهنامه تهماسبی با رویکرد حکمت و عرفان اسلامی با هدف کشف عوامل هستی‌ساز در این نگاره‎ و بررسی مفاهیم و نمادهای این عناصر هستی پرداخته‌اند. مقاله حاضر به روش تطبیقی_ تحلیلی بر روی نگارۀ بارگاه کیومرث با گردآوری مطالب به‌صورت اسنادی و تحلیل نگاره‌ تدوین شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که نگارگر از لحاظ بصری و نمادین به مدد اساطیر و شاخصه‌های طبیعت و نیز حکمت و عرفان اسلامی در راستای مفهوم‌سازی داستان و هستی بخشیدن به نگاره‌ استفاده کرده و نگارگر با بهره‌گیری از شاهنامه و همچنین مفاهیم عمیق حکمت ایرانی و ادبیات و عرفان اسلامی آن دوره با فرانمایی عناصر هستی به هستی در نگارگری جلوه‌ای نمادین بخشیده است.
اهداف پژوهش:

کشف عوامل هستی‌ساز در نگاره بارگاه کیومرث در شاهنامه تهماسبی‎.
بررسی مفاهیم و نمادهای عناصر هستی در نگاره بارگاه کیومرث در شاهنامه تهماسبی‎.

سؤالات پژوهش:

چه نسبتی بین هستی‌شناسی ایرانی- اسلامی با نگارگری وجود دارد؟
عناصر و نمادهای هستی چه رابطۀ معناداری با هستی در نگاره بارگاه کیومرث در شاهنامه تهماسبی دارند؟

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Representation of the elements and concepts of existence in the painting of Kyomarth Shahnameh Tehamasbi

نویسندگان [English]

  • Saba Alebrahim Dehkordi 1
  • AshrafSadat Mousavi Lar 2
1 Art and Architecture, Faculty of Arts, Payam Noor University, Tehran, Iran
2 Art Research, Department of Art, Al-Zahra University, Tehran, Iran
چکیده [English]

An important part of the ontology of Iranian painting goes back to its foundations and mythological concepts. Ferdowsi's Shahnameh is one of the most important texts, which is full of mysteries from the perspective of imagery and visual aspects of poetry. mythological concepts are one of the elements that create existence in these images. In this article, the authors specifically analyze the ontology and match the symbols; In mythology as well as in the image of Kyomarth's court from the Shahnameh of Tahmasbi, with the approach of Islamic wisdom and mysticism, with the aim of discovering the factors that create existence in this image and examining the concepts and symbols of these elements of existence; And they are trying to answer the questions, firstly, what is the relationship between Iranian and mythological aesthetics and Islamic ontology with painting? Secondly, what is the meaningful relationship between the symbolic elements and the existence of this painting? The present article has been compiled using the analytical-comparative method on the map of Kyomarth Court by collecting documents and analyzing the map. The findings show that the artist visually and symbolically used myths and features of nature as well as Islamic wisdom and mysticism in order to conceptualize the story and give existence to the painting, and the artist made use of the Shahnameh and the deep concepts of Iranian wisdom and Islamic literature and mysticism. That period has given a symbolic effect to existence in painting by projecting the elements of existence

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ontology
  • Iranian painting
  • Darbar Kiyomarth
قرآن کریم
آژند، یعقوب. (1384). نگارگری ایران. تهران: سمت.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله. (1119). الاشارات و التنبیهات.  تحقیق دکتر سلیمان دنیا. چاپ سوم. قاهره: دارالمعارف.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1391). برهان شفا. ترجمه مهدی قوام صفری. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
اردلان، نادر؛ لاله، بختیار (1396). حس وحدت نقش سنت در معماری ایرانی. تهران: یغمایی.
ازهری، محمدبن‌احمد (1422). معجم تهذیب اللغة، مجلد 4. محقق: قاسم، ریاض زکی. بیروت: دارالمعرفة.
اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم؛ بلخاری، حسن. (1395). اسطوره متن هویت‌ساز. تهران: علمی فرهنگی.
اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم. (1396). «دماوند در اساطیر ایرانی». مجله فرهنگ و ادبیات عامه. تهران: انتشارات دانشگاه تربیت‌ مدرس. شماره 14، 116-97.
اله‌بداشتی، علی. (1383). «جهان‌شناسی میرداماد و ملاصدرا». فصلنامه علمی- ترویجی دانشگاه قم، شماره دوم و سوم. 27-3.
بلخاری قهی، حسن؛ محمدی وکیل، مینا. (1397). «دلایل فقدان منظره‌نگاری در نقاشی با توجه به اتیمولوژی واژه طبیعت در زبان فارسی». نشریه رهپویه هنر/ هنرهای تجسمی. شماره1 56-45.
بلخاری قهی، حسن. (1384). مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، (دفتر دوم) کیمیای خیال، تهران: سوره مهر.
بهار، مهرداد. (1362). پژوهشی در اساطیر ایران (پارۀ نخست)، تهران: طوس.
حسین یاد، سید مشکور. (1380). جنبه‌های مهم وجودشناسی ملاصدرا. در: مجموعه مقالات همایش جهانی حکیم ملاصدرا، تهران؛ جلد ششم. جلد ششم: هستی‌شناسی و مسائل پیرامونی. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
حسینی‌راد، عبدالمجید و دیگران. (1384). شاهکارهای نگارگری ایران، تهران، موزه هنرهای معاصر.
دادگی، فرنبغ. (1395). بندهش. برگردان مهرداد بهار، تهران: طوس
دهخدا، علی‌اکبر. (1385). فرهنگ متوسط دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
رضایی، ابراهیم؛ شانظری، جعفر. (1396). «بررسی و تحلیل نسبت انسان با طبیعت در فلسفه ملاصدرا». پژوهش‌های فلسفی کلامی. شماره73، 24-6.
زمردی، حمیرا. (1382). نقد تطبیقی ادیان و اساطیر در شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی و منطق‌الطیر. تهران: زوار.
سرلو، خوان ادوارد. (1392). فرهنگ نمادها. مترجم مهرانگیز اوحدی. تهران: دستان.
شهرستانی، محمدبن‌عبدالکریم. (1392). نهایه الاقدام فی علم الکلام، تهران: مجلس شورای اسلامی، موزه و مرکز اسناد، دانشگاه ادیان و مذاهب.
شوالیه، ژان؛ آلن، گربران. (1379). فرهنگ مادها: اساطیر، رویه‌ها و رسوم. ترجمه سودابه فضایلی، چهار جلد، تهران، جیحون.
ضرغام، ادهم؛ حیدری، الهام. (1393). «بررسی آسمان در نگارگری از آغاز تا سده دهم هجری»، فصلنامه پیکره، شماره6، 40-25.
علاءالدین سمنانی، احمدبن‌محمد. (1391). منصفات فارسی، به اهتمام نجیب مایل هروی، تهران: علمی و فرهنگی.
قائمی، فرزاد؛ یاحقی، محمدجعفر و پورخالقی، مهدخت. (1388). «تحلیل نمادینگی عناصر خاک و باد در اساطیر و شاهنامه فردوسی براساس نقد اسطوره‌ای»، مجله ادب پژوهشی، شماره10، 82-57.
فردوسی، ابوالقاسم. (1385). شاهنامه (از روی چاپ مسکو)، به کوشش سعید حمیدیان، 4 مجلد (9 ج)، تهران: نشر قطره.
کویاجی، جهانگیر کووجرجی. (1362). آیین‌ها و افسانه‌های ایران و چین باستان، ترجمۀ جلیل دوست‌خواه، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی و فرانکلین.
کوشش، رحیم؛ کفاشی، امیررضا. (1390). بررسی تطبیقی نمادینگی عناصر طبیعت در شاهنامه، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شماره24، 156-129.
گرابر، اولگ. (1390). مروری بر نگارگری ایرانی، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، تهران: فرهنگستان هنر.
گری، بازیل. (1369). نقاشی ایران، ترجمه عربعلی شروه، تهران: عصر جدید.
مسترحمی، سید عیسی. (1394). عناصر مادی آفرینش جهان از منظر قرآن و کیهان‌شناسی. مطالعات تفسیری. شماره 24، 156-141.
مطهری، مرتضی. (1361). بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی. تهران: حکمت.
مطهری، مرتضی. (1381). نظام حقوقی زن در اسلام. تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی. (1391). یادداشت‌های استاد مطهری؛ جلد سوم. تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی. (1395). بیست گفتار. تهران: صدرا.
مک کال، هنریتا. (1375). اسطوره‌های بین‌النهرینی. ترجمه عباس مخبر، تهران: نشر مرکز
ملاصدرا، صدرالدین محمد. (1363). مفاتیح‌الغیب. ترجمه محمد خواجوی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
ملاصدرا، صدرالدین محمد. (1377). رسالة حدوث العالم، به ترجمه و تصحیح محمد خواجوی. تهران: مولی.
ملاصدرا، صدرالدین محمد. (1981). الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه. بیروت:  داراحیاء التراث العربی
نبویان، سید محمود. (1387). «مادی و مجرد». مجله معرفت فلسفی، شماره 3، 223-207.
نامور مطلق، بهمن. (1384). رویکردی اسطوره‌ای به عناصر چهارگانه در فرهنگ ایرانی، در مقالات اولین هم‌اندیشی هنر و عناصر طبیعت (آب - خاک - هوا و آتش) ویراستار: اسماعیل آریانی، تهران: فرهنگستان هنر.
هایدگر، مارتین. (1378). سرآغاز کار هنری. مترجم پرویز ضیاءشهابی، تهران: هرمس.
هینلز، جان. (1388). شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.
یونگ، گوستاو. (1383). انسان و سمبل‌هایش، ترجمه: محمود سلطانیه، تهران، جامی.
Vonstuart، carywelchim، presfel-ve. lag. munchen. (1976). DASBVCHDERKONIGE(Dos Schaname des SchahTahmasb)der deutschen Ausgabe Ontology".
 Online Etymology Dictionary. At: https://en.wikipedia.org/wiki/Online_Etymology_Dictionary or: https://www.etymonline.com/word/ontology