تحوّلات ساختاری خطّ نستعلیق با ورود صنعت چاپ سنگی در دوره قاجار (با تأکید بر دو اثر شاخص از محمدرضا کلهر و محمدحسین شیرازی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجو کارشناسی ارشد صنایع‌دستی، دانشکده هنر دانشگاه سوره

2 استادیار گروه هنر اسلامی، دانشکده هنر دانشگاه سوره

10.22034/ias.2019.101011

چکیده

روند تحوّلات سبکی و شکلی قلم ‌نستعلیق از آغاز شکل‌گیری تا اواسط دوره قاجار با فراز و فرودهایی تدریجی تداوم داشت، امّا هم‌زمان با ورود و رواج چاپ‌ سنگی در شهرهای مختلف ایران و قابلیت­ها و محدودیت­های این صنعت نوظهور برای نگارش متون فارسی، تغییراتی در فرم حروف ایجاد شد. بسیاری از خوشنویسان در این دوره به استنساخ و کتابت سنّتی ادامه دادند و معدود هنرمندانی نیز نظیر محمدرضا کلهر با تغییر در شیوه کتابت خود به جهت همگامی با فنّاوری جدید، زمینه شکل‌گیری سبک دوره سوم قاجار را فراهم نمودند. این پژوهش بنیادی با منطق اجرایی تطبیقی- تحلیلی و جمع‌آوری داده‌ها به روش کتابخانه‌ای- میدانی در صدد مقایسه ساختار حروف و کلمات قلم نستعلیق در نسخه چاپ‌ سنگی"سفرنامه ‌خراسان" با نسخه مرکّب‌نویس"سفرنامه‌ قم" و هم‌چنین تأثیر صنعت چاپ بر شیوه خوشنویسی دوره قاجار است. نتیجه بررسی‌ها نشان داد، کلهر نسخه "سفرنامه خراسان" را با زاویه قلم‌گذاری 64 درجه، تعداد سطرهای بیشتر در هر صفحه، توجّه به کل‌گرایی، سهولت در خوانش متن و هم‌چنین علامت‌گذاری در شروع جملات و روی اسامی خاص، کتابت کرده است. ویژگی‌های سبک دوره سوم از جمله ضخیم‌نویسی حروف و کلمات، اجرای قوی‌تر دندانه‌ها و مواصلات در این نسخه دیده شد امّا جمع‌نویسی شاکله حروف و کلمات که از ابداعات کلهر و تأثیرات چاپ ‌سنگی به شمار می‌رود، در نسخه "سفرنامه ‌قم" نیز مشاهده شد. به نظر می‌رسد اصلاحات منتسب به کلهر که در آثار سایر خوشنویسان هم‌عصر با او نیز دیده می‌شوند، در واقع مقدمه و پیش درآمدی بر سبک دوره سوم بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Emphasis on Two Remarkable Artworks by Mohammad Reza Kalhor and Mohammad Hossein Shirazi)

نویسندگان [English]

  • Ameneh Golestan 1
  • Mehran Hoshyar 2
1
2
چکیده [English]

Nastaliq script has gradually fluctuated from the beginning until the middle of Qajar era. Simultaneously with the prevalence of lithographic printing in cities of Iran, some changes were made in shape of letters thanks to limitations of this emerging industry for writing Persian texts. While majority of calligraphers persisted to use their traditional writing style, a few number of artists such as Kalhor, however, developed a new method which resulted in creation of a special style appeared in the third period of Qajar era. The present study, analyzing library sources and also applying field research techniques, has endeavored to compare the shape and structure of letters and words of Nastaliq script in lithographic print of SafarName –ye- Khorasan (book of voyage to Khorasan) and manuscript of SafarName –ye- Qom (book of voyage to Qom) in comparative-descriptive method. The findings show that Kalhor's transcription of SafarName –ye- Khorasan, which has been written with the pen angle of 64°, includes more lines per page and the beginnings of lines and also proper names have been indicated in it by some marks. The readability of the script has been considered in the process of writing the mentioned work and the features of writing style in third period of Qajar are obviously manifested in it. Moreover, the shrinking form of letters and words, which has been of Kalhor's innovations reflecting the impacts of new method of lithography, is also found in the manuscript of SafarName –ye- Qom. These and other similar reforms attributed to Kalhor or created by the effects of lithographic printing, are found in other contemporary calligraphers' works as well and have been a prelude to dominating writing style of the third period of Qajar era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar era
  • Nastaliq script
  • lithographic printing
  • Mohammad Reza Kalhor
  • Mohammad Hossein Shirazi
-       آدامز، لوری (1387)، روش‌شناسی هنر، ترجمه علی معصومی، تهران، نظر.
-  پاکباز، رویین (1379)، دایره المعارف هنر، تهران، فرهنگ معاصر.
-       دوشوز، لسون (1324)، معرفه البدایع فی الفنون و الصنایع، ترجمه عیسی طبیب، تهران، مطبعه شاهنشاهی.
-       زرین­کوب، عبدالحسین (1375)، روزگاران دیگر، تهران، علمی.
-       فضائلی، حبیب الله (1350)، اطلس خط، اصفهان، انجمن آثار ملی اصفهان.
-       فضائلی، حبیب الله (1363)، تعلیم خط، تهران، سروش (انتشارات صدا و سیما).
-       قلیچ‌خانی، حمیدرضا (1392)، درآمدی بر خوشنویسی ایرانی، تهران، فرهنگ معاصر.
-       قلیچ‌خانی، حمیدرضا (1394)، محمدحسین شیرازی، تهران، پیکره.
-       مارزلف، الریش (1390)، تصویرسازی داستانی در کتاب‌های چاپ سنگی فارسی، ترجمه شهروز مهاجر، تهران، نظر.
-       مجنون رفیقی (1372)، سوادالخط در کتاب‌آرایی در تمدّن اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی.
-       مستوفی، عبدالله (1377)، شرح زندگانی من، تهران، زوار.
-       نیومن، تلما (1368)، نوآوری در هنر چاپ، ترجمه حشمت‌الله صبّاغی، تهران، کارگاه هنر.
-       هاشمی‌نژاد، علی‌رضا (1393)، سبک‌شناسی خوشنویسی قاجار، تهران، فرهنگستان هنر.
 
مقالات
-         حسینی‌راد، عبدالمجید و خان سالار، زهرا (1384)، "بررسی کتاب‌های چاپ سنگی مصور دوره قاجار"، هنرهای زیبا، شماره 23، صص 86- 77.
-       شایسته‌فر، مهناز و متفکّر آزاد، مریم (1390)،" بررسی موضوعی کتب منتخب چاپ‌سنگی مصوّر موجود در کتابخانه مرکزی تبریز"، مطالعات هنر اسلامی، شماره 14، صص 100- 81.
-       نفیسی، سعید (1352)، "صنعت چاپ مصور در ایران"، پیام نو، شماره 5، صص 35- 22.
 
منابع تصاویر
-         تصویر 1. نمونه‌ای از کتابت چاپ سنگی به خط محمدرضا کلهر، سفرنامه خراسان،  1888/ 1306، تهران.
-        تصویر 2. نمونه‌ای از کتابت نستعلیق به قلم محمدحسین شیرازی،سفرنامه قم، 1882/ 1300 ، کتابخانه آستان قدس رضوی، شماره ثبت: 10429.