تصویرآرایی پیامبر (ص) و امامان شیعی (ع) در نسخه‌ی خطی حبیب‌السیر با محوریت بحارالانوار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهایت و معارف اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

2 پژوهشکده علوم و فرهنگ اسلامی، مشهد، ایران.

چکیده

به تصویر کشیدن سیمای پیامبر و امامان (علیهم السلام) و تعالی تلألؤ آن‌ها در شمایل‌نگاری یکی از مضامین تصویرآراییِ نگارگری روایات دینی است که همواره مورد توجه هنرمندان بوده است. نسخه‌ی خطی حبیب‌السیر که کتابی تاریخی و نوشته مورخ شیعی است، شامل نگاره‌هایی از رخدادهای تاریخی حقانیت شیعه است. این نگاره‌ها در بردارنده‌ی مضامین، نقش‌ها و نمادهای شیعی همچنین شمایل‌نگاری تصویر پیامبراکرم (ص) و ائمه‌ی معصومین (ع) است و حوادث و رویدادهای تاریخی شیعه را بر اساس روایات شیعی به تصویر می‌کشد. در این میان، کتاب مذهبی و اسلامی بحارالانوار یکی از مهم‌ترین کتاب‌های جامع حدیث و رخدادهای شیعه است که مجموعه‌ای از آموزه‌ها و تعالیم شیعی را در برمی‌گیرد؛ بنابراین این پژوهش می‌کوشد با بررسی تصویرآرایی و شمایل‌نگاری پیامبر و ائمه‌ی اطهار در نسخه‌ی خطی حبیب‌السیر در ارتباط با روایات ذکرشده در بحارالانوار وجوه روشنی از سیمای درونی آنان را به تصویر بکشد و در پس آن، به تحلیل و واکاوی کاربرد مفاهیم و نمادهای شیعی در این نگاره‌ها بپردازد. روش پژوهش توصیفی_‌تحلیلی است و روش گردآوری اطلاعات به شیوه‌ی مطالعه‌ی منابع کتابخانه‌ای. دستاوردهای پژوهش نشان می‌دهد که تا زمان صفوی در نگاره‌های مذهبی به علت نبود مخالفت،‌ چهره‌های انبیا و اولیاء به تصویر کشیده می‌شد اما بعد این دوران به علت مخالفت علمای دینی چهره‌ها پوشانده شده‌اند و هنرمندان با استفاده از نمادهای دینی سعی در نشان دادن تصویر والایی از پیامبر و ائمه‌ی معصومین (ع) داشتند. همچنین با تطبیق روایات حوادث شیعی بحارالانوار در تصویرسازی و شمایل‌نگاری نگاره‌های حبیب‌السیر می‌توان به برداشت تصویری و نمادین هنرمند از رویدادهای شیعی دست یافت.

اهداف پژوهش
1.بررسی تصویرآرایی و شمایل‌نگاری پیامبر و امامان شیعی در نسخه‌ی خطی حبیب‌السیر.
2.تحلیل و واکاوی کاربرد مفاهیم و نمادهای شیعی مرتبط با مضامین بحارالانوار در نگاره‌ها.

سؤالات پژوهش
1.مضامین مطرح‌شده در نگاره‌های حبیب‌السیر عموماً چیست؟
2.چگونه می‌توان از بررسی گزارش‌ها و جمع‌بندی‌های بحارالانوار به اصول حاکم بر روایت تصویری پیامبر و امامان شیعه (علیهم السلام) در نگارگری نگاره‌های حبیب‌السیر دست یافت؟
3.آیا تسلط فرهنگ شیعی در آفرینش نگاره‌هایی حبیب‌السیر تأثیرگذار بوده است؟
4.حضور علی (ع) به‌عنوان مظهر شیعه در این نگاره‌ها تا چه حد گسترده است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Illustration of the Prophet and the Shiite Imams in the Habib al-Siar Manuscript with the Emphasis on Bahar-al-Anvar

نویسندگان [English]

  • Reza Noranian 1
  • Shahrbano Delbari 1
  • Mohammad Baghestani 2
1 Department of History and Civilization of Islamic Nations, Faculty of Islamic Theology and Education, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran.
2 Research Institute of Islamic Sciences and Culture, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

The depiction of the image of the Prophet and the Imams (pbuh) and their excellence in iconography is one of the themes of the pictorial decoration of religious narratives that has always been of interest to artists. The manuscript of Habib al-Siar, a historical book written by a Shiite historian, contains images of historical events of the Shiite legitimacy. These paintings contain Shiite themes, maps and symbols, as well as iconography of the Holy Prophet (PBUH) and the Imams of the Infallibles (AS), and depict Shiite historical events based on Shiite narrations. Among these, the religious and Islamic book of Bahar-al-Anvar is one of the most important comprehensive books of Shiite hadith and events that includes a collection of Shiite instructions and teachings; Therefore, this study attempts to depict the clear aspects of their inner appearance by examining the image of the Prophet and the Imams in the manuscript of Habib al-Sir in connection with the narrations mentioned in Bahar-al-Anvar; moreover, the images are analyzed and scrutinized by the use of Shiite concepts and symbol. The research method carried out in this research is descriptive-analytical and the method of data collection is accomplished via library resources. Research shows that until the Safavid period, religious figures depicted the faces of prophets and saints due to a lack of opposition, but later, due to the disagreement from religious scholars, faces were covered and artists tried to show an extraordinary appearance by using religious symbols. Also, by applying the narrations of the Shiite events of Bahar-al-Anvar in the illustrations and iconography of Habib al-Siar’s paintings, it is possible to obtain a visual and symbolic image of the artist from the Shiite events.
Research objectives
1. To study the image and iconography of the Prophet and the Shiite Imams in the manuscript of Habib-al-Siar
2. To analyze the application of Shiite concepts and symbols related to the themes of Bahar-al-Anvar in the drawings.
Research questions
1. What are the general themes of Habib al-Siar's paintings?
2. How can the principles governing the visual narration of the Prophet and the Shiite Imams (pbuh) in the painting of Habib al-Siar be scrutinized by examining the the Bahar-al-Anvar?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Habib al-Sir
  • Bahar-al-Anvar
  • Illustration
  • Prophet (PBUH)
  • Shiite Imams
قرآن کریم. (1389). قرآن. ترجمه‌: سید محمدرضا صفوی، قم: دفتر نشر معارف.
آمبروز استوری، چارلز. (1362). ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری. ترجمه یوا برگل (به روسی)، مترجمان یحیی آرین‌پور، سیروس ایزدی و کریم کشاورز، تهران: چاپ احمد منزوی.
احمدی، بابک. (1370). ساختار و تأویل متن. جلد اول، تهران: نشر مرکز.
افشاری فرکی، مرتضی؛ آیت الهی، حبیب اله و رجبی، محمدعلی. (1384). "بررسی روند نمادگرایی شمایل‌ها در نگارگری اسلامی از منظر نشانه‌شناسی". مطالعات هنراسلامی، شماره‌ی13، 54-37.
افشاری فرکی، مرتضی؛ آیت‌اللهی، حبیب‌الله و رجبی، محمدعلی. (1389). "بررسی روند نمادگرایی شمایل‌ها در نگارگری اسلامی از منظر نشانه‌شناسی". مطالعات هنر اسلامی، شماره13، 54-37.
اکبری، فیروز. (1387). "معرفی بحار الانوار". مجله مربیان، شماره 27، 224-212.
باغبان ماهر، سجاد؛ امانی، فاطمه (1391). "نگاره‌های معراج پیامبر (ص)، مجله اطلاعات حکمت و معرفت". شماره 4، 23-18.
بهار، محمدتقی. (1356). سبک‌شناسی (تاریخ تطور نثر فارسی). تهران: انتشارات امیرکبیر.
حسینی راد، عبدالمجید. (1385). شاهکارهای نگارگری ایران (با قاب). مترجمان کرباسی، کلود. پرهیزگاری، ماری. پریشان زاده، تهران: موزه هنرهای معاصر.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین. (1875). حبیب‌السیر فی اخبار البشر. به اهتمام میرزا علی‌محمدخان، بمبئی: بی­نا.
رجبی، فاطمه. (1389). "پژوهشی در نگاره‌های شیعی نسخه خطی حبیب السیر". مجله بیناب، شماره 17، 23-18.
زلفی، ستار؛ دلبری، شهربانو و اسدبیگی، اردشیر. (1398). "نمودهای تشیع در قزوین با تأکید بر منابع تاریخی مصور". مطالعات هنر اسلامی، شماره 35، 346-319.
سعیدی‌زاده، محمدجواد؛ علی‌دوست، آیت‌الله ابوالقاسم. (1395). "تأثیر فقه بر شکل‌گیری پوشیه در شمایل‌های پیامبر (ص) و ائمه (ع) در ایران عصر صفوی (908-1035ق)". الهیات هنر، شماره 4، 176-145.
سعیدی‌زاده، محمدجواد؛ موسوی گیلانی، سیدرضی. (1393). "بررسی زمینه و علل بی‌رغبتی نگارگران مسلمان به شمایل‌نگاری پیامبر اسلام (ص) تا قبل از دوره‌ی ایلخانی".ئنگره، شماره 31، 46-36.
شاقلانی‌پور، زهرا؛ قاضی‌زاده، خشایار و حاصلی، پرویز. (1397). "بررسی تأثیر متون شیعی بر شمایل‌نگاری از امام علی (ع) در نگاره‌های فالنامه تهماسبی". مطالعات هنر اسلامی، شماره 32، 131-97.
شایسته‌فر، مهناز؛ عبدالکریمی، شهین. (1395). "عناصر بصری رویدادهای زندگی پیامبر اسلام (ص) در نگاره‌های جامع‌التواریخ". مطالعات هنر اسلامی، شماره 25، 52-37.
شایسته‌فر، مهناز، کیان، کتایون و شایسته‌فر، زهره. (1390)، "بررسی موضوعی شمایل‌نگاری پیامبر اسلام (ص) در نگارگری دوره‌ی ایلخانی و حضرت مسیح در نقاشی مذهبی بیزانس متأخر". مطالعات هنر اسلامی، شماره 14، 60-41.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1358). صورخیال در شعر فارسی. تهران: آگاه.
صداقت، فاطمه؛ خورشیدی، زهرا. (1388). "بررسی مضامین مذهبی در نسخ خطی جامع‌التواریخ". مطالعات هنر اسلامی، شماره 10، 98-77.
صداقت، معصومه. (1386). "پیامبران اولوالعزم در نگاره‌های قصص‌الانبیا ابواسحاق نیشابوری". مطالعات هنر اسلامی، شماره 7، 46-23.
طباطبایی، سیدمحمد حسین. (1417). المیزان فی تفسیر القرآن. جلد13، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن. (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصر خسرو.
کاپادونا، آپوستولوس. (1383). "هنر دینی، دین و هنر". ترجمه فرهاد ساسانی، بیناب، شماره 7، 109-100.
‌کوپر، جی.سی. (1379). فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجم ملیحه کرباسیان، تهران: دانشگاه هنر.
لطیفیان، نارملا؛ شایسته‌فر، مهناز. (1381). "بررسی ویژگی‌ها و مطالعه تطبیقی نگاره‌های ایرانی در دوران تیموری و صفوی (دو شاهنامه بایسنقری - شاه طهماسبی)". مدرس هنر، شماره 2، 66-55.
مجیدی خامنه، فریده. (1387). "ورزش در نگاره‌های ایرانی". کتاب ماه هنر، 52-42.
مجلسی، محمدباقر. (1404ق). بحارالانوار. بیروت: موسسه الوفاء.
محمدی، مجید و اچ. جی، کیپنبرگ. (1372). "شمایل نگاری و دین". مجله نامه فرهنگ، شماره 16، 139-137.
همیلتون، ملکم. (1377). جامعه‌شناسی دین. ترجمه محسن ثلاثی، تهران: تبیان.