بررسی مسیر تکاملی گنبد در معماری ایرانی-اسلامی از منظر گونه شناسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه باستان شناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.

2 دکتری تخصصی، استادیار گروه باستانشناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.

3 دکتری تخصصی، استادیار گروه باستان شناسی، واحد ابهر،دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.

10.22034/ias.2020.241716.1311

چکیده

معماری مساجد در هنر اسلامی جایگاه ویژه ­ای دارد. معمار اسلامی که به دنبال معنی دادن به حیات و توجیه زندگی هدف دار خود است، در بیان و تجسم توحید، هندسه را که با قیود اعتقادی خود سازگار است، برگزیده و به مدد آن نقش­ های زیبایی را خلق می ­کند. هرگونه طراحی معماری در اصل کاری در زمینه هندسه است؛ هر دو با خواص خطوط، سطوح و اشکال در فضا سر و کار دارند. معماری اسلامی به شیوه ­های گوناگون در سنت­ های مختلف معماری به­ کار رفته است. تحول و روند ساخت گنبد در بناهای ایرانی از پیش از اسلام آغاز شده است. در این پژوهش سعی  بر آن است که با تمرکز بر روی سیر تکاملی گنبد در طول ادوار مختلف به این سؤال پاسخ دهیم که که آیا گنبدها در دوران اسلامی تغییرات بسیاری با دوران‌های قبل از خود داشته ­اند؟ و آیا فرم خارجی و داخلی گنبدها در تمام دوران اسلامی ثابت بوده یا تحولاتی داشته است؟ این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده ­ها منابع کتابخانه ­ای و ترسیم نمودار و آنالیز اطلاعات انجام شده است. نتایج این پژوهش حاکی از افزایش نسبت خیز خارجی گنبد مساجد تا دوران مظفری- تیموری و کاهش این نسبت در دوران صفویه است. شایان ذکر است که سیر تاریخی تغییر فرم گنبدهای مساجد ایران، از گنبد "خاگی" به گنبد"نار" و از گنبد نار به گنبد "شبدری"تبعیت کرده است.

اهداف پژوهش:
1. تبیین تحول انواع گنبدسازی در مساجد دوران اسلامی.
2. بررسی انواع گنبد در دوران اسلامی.

سؤالات پژوهش:
1. روند تحول گنبدسازی در مساجد دوران اسلامی چگونه بوده است؟
2. آیا نسبت خیز خارجی و داخلی انواع گنبد در تمام دوران اسلامی ثابت بوده است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the Evolution of the Dome in Iranian-Islamic Architecture from the Perspective of Typology

نویسندگان [English]

  • Tayebeh Hatami Nasari 1
  • Araz Najafi 2
  • Zarin Fakhar 3
1 PhD Candidate, Department of Archaeology, Abhar Branch, Islamic Azad University, Abhar, Iran.
2 PhD, Assistant Professor, Department of Archaeology, Abhar Branch, Islamic Azad University, Abhar, Iran.
3 PhD, Assistant Professor, Department of Archaeology, Abhar Branch, Islamic Azad University, Abhar, Iran.
چکیده [English]

The architecture of the mosque has a distinct place in Islamic art. The Islamic architect, who seeks to give meaning to life and justify his purposeful career, in expressing and embodying monotheism, chooses the geometry that is compatible with his beliefs and thus with the aid of his faith, creates splendid and distinct patterns. Any architectural design is basically a work in the field of geometry that deals with the properties of lines, surfaces and shapes in space. In various manners, Islamic architecture has been used in different architectural traditions. The evolution and the process of dome construction in Iranian buildings took place prior to Islam. In this research, it is strived to focus on the evolutionary course of the dome during different periods and whether domes in the Islamic era underwent alternations compared to the previous eras. It is questioned whether the external and internal form of the domes been constant throughout the Islamic era or have there been modifications? This research has been completed by a descriptive and analytical method and relying on data from library sources, drawing graphs and analyzing information. The results of this research indicate an increase in the external rise ratio of mosque domes until the Mozaffari-Timurid era and a decrease during the Safavid era. It is worth mentioning that the historical course of dome variation in Iranian mosques followed a consistent path from the "Khagi" dome to "Nar" and from the "Nar" dome to "Shabadri".

Research objectives:
1. Explaining the historical evolution of the dome in Islamic mosques.
2. Exploring the various types of domes in the Islamic architecture.

Research questions:
1. How does the evolution of the dome take place in Islamic mosque architecture
2. Has the external and internal ratio of dome types been constant throughout the Islamic era?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Typology
  • Dome
  • Geometry
  • Iranian-Islamic
  • Mosques
پوپ، آرتور آپهام. (1373). معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران: نشر فرهنگان.
پوپ، آرتور و اکرمن، فیلیس. (1381). سیری در هنر ایران، از دوران پیش از تاریخ تا امروز، تهران: نشر سیروس.
پیرنیا، محمد کریم. (1380). سبک­شناسی معماری ایران، تهران: نشر سروش دانش.
پیرنیا، کریم. (1351). "ارمغان‌های ایران به جهان معماری" ، مجله‌ی هنر و مردم، صص. 137-136.
پیرنیا، محمدکریم. (1370)."گنبد در معماری ایران"، گردآوری زهره بزرگ مهری، مجله اثر، شماره 20.
حیدری، رضا. (1393). "بررسی تاریخچه و سیر تکاملی گنبد در معماری ایران"، کنفرانس معماری و منظر شهری پایدار، موسسه بین­المللی مطالعات معماری و شهرسازی مهراز شهر، مشهد، صص. 9-1.
خوارزمی، مهسا و فهیمی، رضا. (1389). "هندسه کاربردی در تزئینات آثار معماری قبل از اسلام"، نشریه کتاب ماه علوم و فنون، شماره ویژه نامه معماری اسلامی، صص. 13-8.
رضایی، عبدالعظی. (1378). گنجینه تاریخ ایران، ج 12، تهران: نشر فرهنگ اسلامی.
زمرشیدی، حسین. (1389). گنبد و عناصر طاقی ایران، تهران: نشر زمان.
شوازی، آگوست. (1381). تاریخ معماری، ترجمه لطیف الله ابوالقاسمی، تهران: انتشارات دانشگاه.
صادق­زاده، رضوان. (1395)."کارکرد هندسه و تعادل در شکل­گیری آثار خلیل مصور". مطالعات هنر اسلامی، شماره 25، ص. 21.
گدار، آندره. (1377).هنر ایران، ترجمه بهروز حبیبی، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
مشتاق، خلیل. (1387). هنر و معماری ایران در دوره باستان و دوره اسلامی، تهران: نشر آزا اندیشان.
معماریان، غلامحسین. (1367). نیارش سازه‌های طاقی در معماری ایران، تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
معماریان، غلامحسین و صفایی پور، هادی. (1391). معماری ایرانی نیارش، تهران: انتشارات مؤسسه آموزش عالی.
مهدوی­نژاد، محمدجواد؛ مرتضی، علی آبادی و قاسمی، احسان. (1392). "سیر تحول خیز در گنبد‌های ایرانی از باستان تا قاجار"، نخستین همایش فناوری و سازه‌های سنتی با محور گنبدها، موسسه‌ی آموزش عالی علوم و فنون تهران، صص. 12-1.
منتظر، بهناز و سلطان­زاده، حسین. (1397). "بازتاب نقش پنج ضلعی منتظم در نقوش هندسی معماری اسلامی ایران "، فصل­نامه مطالعات هنر اسلامی، شماره 30 ، ص. 20.
نژاد ابراهیمی، احد و عزیزپور شوبی، عارف. (1398). "شناسایی گنبد‌های گره دار در مساجد ایرانی"، فصلنامه علمی  تخصصی معماری سبز، شماره 2. (پیاپی 15)، صص. 52-45.
ویلبر، دونالدن. (1365). معماری اسلامی دوره ایلخانان، ترجمه عبدالله فریار، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
هوف، دیتریش. (1379). گنبدها در معماری اسلامی، ترجمه کرام­ الله افسر و محمدیوسف کیانی، در کتاب معماری ایران دوره اسلامی به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
هینز، والتر.  (1371). دنیای گمشده ایلام، ترجمه فیروز فیروزنیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
Akkach, S. (2012). Cosmology and architecture in premodern Islam: An architectural reading of mystical ideas. State University of New York Press.
Eves, H. (1999). An Interoduction to the Histori of Mathematics, Sixth edition, Brooks Cole, New York.
Fichbein, E. (1987). Intuition in Science and Mathematics An Educational approach Dordrecht.
Henry, R. (2007). pattern, Cognition and Contemlation: Exploring the Geometric, Art of Iran. Public Lecture at the Middle East Association on27.
Rasental, F. (1970). Eilhard Wiedeman, Aufsatze Zur Arabischen Wissenschaft Geschichte, Vol. 1, New York, G.