آرایه های نمادین شیعی در مسجد جامع ورامین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ورامین پیشوا، ورامین، تهران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ورامین پیشوا، ورامین ، تهران

چکیده

هنرهای سنتی مانند گج بری، کاشی کاری و آجر کاری، در معماری ایرانی به خصوص در معماری مساجد جایگاه ویژه ای دارد. از زمان ورود اسلام به ایران، شاهد دگرگونی وسیعی در شکل، محتوا و محل اجرای این هنرها در معماری هستیم که ناشی از بستر اجتماعی – مذهبی جوامع است. از زمان پیدایش اسلام در ایران شاهد تغییرات گسترده کالبدی و غیرکالبدی در معماری مساجد بوده ایم. تعییر شکل آرایه ها در دوره های تاریخی مختلف تحث تاثیر عوامل گوناگونی از جمله بستر سیاسی- اجتماعی جوامع قرار گرفته است. هدف پژوهش حاضر توصیف و مطالعه آرایه های مسجد جامع ورامین به منظور شناشایی تفکرات مذهب شیعه و روند تغییرات در شکل و محتوای آن و بررسی تاثیر بستر اجتماعی به عنوان یکی از عوامل دخیل در این دگرگونی هاست. سوال های مطرح شده در این پژوهش عبارتند از 1- نقوش  منتسب به مذهب شیعه در مسجد جامع ورامین کدام اند؟
2- بستر اجتماعی و حوادث تاریخی قرن هفتم آیا در بکارگیری آرایه های شیعی در مسجد جامع ورامین نقش دارد ؟
 این پژوهش به روش تاریخی- تحلیلی با بررسی اسناد کتابخانه ای و مطالعات میدانی به گردآوری داده ها پرداخته است. پس از تحلیل و جمع بندی به نتیجه گیری در مورد چگونگی تغییرات در شیوه اجرا ( گچ بری به اجر و کاشی کاری رنگی)، استفاده از نقوش طبیعی گیاهی به شکل هندسی پیچیده و اسلیمی، مضمون کتیبه ها ( استفاده از آیات قرآن، اسامی مقدس امامان و احادیث و ادعیه)، و محل کاربرد آرایه ها در فضای داخلی مجاور محراب به فضای بیرونی پرداخته و در ادامه به ظهور و تقویت تفکرات شیعی در آرایه های خوشنویسی جهت تاکید حکومت وقت بر مذهب  شیعه را بیان می کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigation of Shia symbols in the Jameh Mosque of Varamin

نویسندگان [English]

  • Bita Sodani 1
  • Hoseyn Khani 2
1
2
چکیده [English]

Traditional arts such as plaster, tiling and brickwork are very important in Iranian architecture especially in mosque architecture. With the arrival of Islam in Iran, we have witnessed a great transformation in the form, content and place of the implementation of these arts in architecture, which is the result of the socio-religious context of the societies. Since the advent of Islam in Iran, we have witnessed extensive physical and non-structural changes in the architecture of mosques. Formation of arrays in different historical periods has affected the various factors, including the socio-political context of societies. The present study describes and studies the arrays of the Jameh mosque in Varamin in order to understand the thoughts of Shia religion and the process of changes in its form and content and to examine the effect of social context as one of the factors involved in this transformation.
The questions raised in this study are:
- What are the motifs attributed to the Shia religion in the main mosque of Varamin?
2. The social context and historical events of the seventh century. Is it involved in the use of Shi'i arrays in the comprehensive mosque in Varamin?
The goal of this article is the study of designs which their symbolic aspects contain Shiite thinking. The research method is descriptive-analytical and published material is used. According to research finding we conclude on how to change the method of execution (plaster casting and color tiling), the use of natural plant designs in a complex and semantic geometric form, the theme of inscriptions (using Quranic verses, holy names Imams,and Hadiths), and the location of the use of arrays in the interior of the sanctuary to the outer space, and further elaborates and reinforces Shiite thought in calligraphic arrays to emphasize the rule of the time on Shi'a religion.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Decorating
  • Religion
  • Shiite
  • Jameh Mosque
  • Varamin
  • Symbol
ابن بابویه، محمد بن علی،( 1382 )، خصال شیخ صدوق مترجم یعقوب جعفری،ج 2،  قم ، نسیم کوثر
- امینی محمد ، رضوان همایون ، ( 1382 ) ، تاریخ اجتماعی ورامین ، ورامین ، انتشارات علمی و فرهنگی صاحب الزمان
-امامی ، صابر ، (1381)، " نماد و تمیل ، تفاوت ها و شباهت ها"، کتاب ماه هنر، 47-48: 60-68
-اردلان ، نادر، بختیار، لاله،( 1380)، حس وحدت: سنت عرفانی در معماری ایران، مترجم حمید شاهرخ،تهران: خاک
-اقبال آشتیانی، عباس. (1365)، تاریخ مغول، تهران امیر کبیر
-انصاری،مجتبی، اخوت، هلنیه السادات و ملایی، معصومه،( 1387)" بررسی تاثیر عقاید مذهب شیعه بر ارتباطات فضایی مساجد شیعی"، شیعه شناسی، 23: 145-174
-ایمانی، علی،( 1385)، سیر خط کوفی در ایران، تهران، انتشارات زوار
-اشپولر، برتولد، (1373)، تاریخ اسلام در قرون نخستین اسلامی، ج اول. مترجم جواد فلاطوری، تهران، علمی و فرهنگی
-بویل، جی. آی ، (1366)، تاریخ ایران کمبریج، از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی ایلخانان، ترجمه حسن انوشه، تهران ، امیرکبیر
-بورکهات، تیتوس، (1365)، هنر اسلامی، زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، سروش
-پیرنیا، محمد کریم، ( 1389)، سبک شناسی معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران، سروش دانش
-پورجعفر، م.، یگانه، م.، فراهانی، م.، (1395).، "رویکردی تحلیلی بر تاثیر اندیشه ها در معماری و شهرسازی."، معماری و - شهرسازی آرمان شهر، شماره 17، پائیز و زمستان.
-خزائی، محمد، (1381)،" نمادگرایی در هنر اسلامی، تاویل نمادین نقش در هنر ایران"، مجموعه مقالات اولین همایش هنر اسلامی، تهران، موسسه مطالعات هنر اسلامی
-دیولافوا،جین، (1390)، سفرنامه مادام دیولافوا، ترجمه همایون فره وشی، تهران، دنیای کتاب
-رجایی باغ سرخی، سید امیر، حلیمی، محمد حسین،( 1388)، "ارتباط نگاره و خط نگاره در ترکیب بندی کتیبه محراب بقعه پیربکران"، نگره، 4 (11): صص 5-17
-ستاری، جلال،( 1376 )، رمز اندیشه و هنر قدسی، تهران مرکز
-شیمل، آنه ماری، ( 1388 )، راز اعداد، ترجمه فاطمه توفیقی، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب
-شایسته فر، مهناز، (1384)، عناصر هنر شیعی در نگارگری و کتیبه نگاری تیموریان و صفویان، تهران، موسسه هنر مطالعات اسلامی
-شایسته فر، مهناز، (1389)، "بررسی تزئینات و کتیبه های قرانی دو مجموعخ گوهر شاد مشهد و هرات"، مطالعات هنر اسلامی، 6 (12): 73-98
-شایسته فر، مهناز، بهزادی، مهران، (1390)،" هماهنگی رنگ و نقش در تزئینات مسجد جامع یزد و زیلو و سفال میبد"، مطالعات هنر اسلامی، 15: 91-110
-شکفته، عاطفه، (1391)، "ویژگی های بصری شاخص تزئینات گچبری معماری عصر ایلخانی"، مطالعات معماری ایران،(2): صص 79-98
-شکفته، عاطفه، صالحی کاخکی، احمد،(1393)، "شیوه های اجرایی و سیر تحولات تزئینات گچی معماری ایران در قرن هفتم تا نهم ه.ق"، نگره 9(30) صص 62-81
-شیبانی، زرین تاج، محبعلی، حسن (1365) "طرح بازسازی سر در مسجد جامع ورامین"، مجله اثر، اسفند شماره 14 ، صص 47-58
-فرخی، علی (1381)،" مسجد جامع ورامین"، نشریه مسجد، یازدهم مهر و آبان، شماره 64، 42-55
-فرای، ر.ن (1363)، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجغه، ترجمه حسن انوشه، تهران ، امیرکبیر
-صفا، ذبیح الله، (1363)، تاریخ ادبیات ایران، ج 1، تهران، فردوسی
- کریمان ، حسین ، ( 1345 ) ، ری باستان ، تهران ، انتشارات انجمن آثار ملی
-کیانی، محمد یوسف، (1368)، شهرهای ایران، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران
-کوثری، مسعود؛ (1390)، "هنر شیعه در ایران"، جامعه شناسی هنر و ادبیات، سال سوم، شماره 1
-کلانتری، علی اصغر، آیت اللهی، حبیبب اله، (1393)، " بررسی تطبیقی کارکرد متون مذهبی در هنر شیعی مازندران"، نگره، شمارع 29، بهار
- لسترنج ، ( 1367 ) ، جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی ،ترجمه محمود عرفان ، تهران ، انتشارات علمی و فرهنگی
-ماهر النقش، محمود (1361) کاشی کاری ایران در دوره اسلامی، دفتر اول خط بنایی، تهران، موزه رضا عباسی
-مصدقیان، وحیده، (1391)، "رنگ و نقش در مسجد گوهرشاد"،کتاب ماه هنر، شماره 166، 1-15
-ملکی نژاد، محمد (1387)، تزئینات معماری، تهران، سمت
-مشکور، محمد جواد (1362)، تاریخ شیعه و فرقه های اسلامی، تهران، اشراقی
-نرشحی، ابوبکر محمد بن جعفر، (1363)، تاریخ بخارا، مترجم مدرس رضوی نیا، تهران، طوس
-نصر، سید حسین، (1389)، هنر و معنویت اسلامی، مترجم رحیم قاسمیان، تهران، حکمت
-ویلبر، دونالد (1365)، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، مترجم عبدالله فریار، تهران، علمی و فرهنگی
-یحیی پور، احمد (1390)، "سیر تحول مفاهیم زیبایی- والایی در معماری مساجد ایران، تبریز"، اولین همایش ملی معماری و شهر سازی اسلامی
-Antoniades, A.C. (1992).Poetics of Architecture: Theory od Design. Van Nostrand Reinhold Press.
-Bolkhari Ghahi, H (1995). “Terminologies and Compressions in Noble Quran”, The first Congress of Iran History of Architecture and Urbanism, Bam, Kerman.
-Grabar, Oleg., (1992), The Mediation of Ornament. Princeton: Princeton University press
-Kratchkovskaia, V., (1931), Notices surles inscriptions de la Mosquee djomua A Varamin, Extrait de la revue des eludes Islamique, Arree
-Momen, Moojan,. (1985) An Introduction to Shi Islam. New Haven and London: Yale University Press.
منابع تصاویر
-حاجی قاسمی، کامبیز، موسوی روضاتی، مریم دخت، صابونیان یزد، مهدی، نوربخش، هدیه، خرم، بابک، شهنواز، آرش، زرینی، حسین، فرجو، غزال، جلیلیان، شهلا (1383)، گنج نامه مساجد جامع، دانشگاه شهید بهشتی و انتشارات روزبه، تهران