ورود طب مدرن و جلوه‌های تحول آن در ایران عصر قاجار(با تاکید بر نسخ مصور قاجاری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تاکستان، تاکستان، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) قزوین، قزوین، ایران.

3 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه اراک ، اراک ، ایران

4 استادیار گروه مدیریت، موسسه آموزش عالی غیرانتفاعی بصیر، قزوین، ایران

چکیده

ورود طب مدرن به ایران در عصر قاجار را، می‌توان سرآغاز مرحله جدیدی در تاریخ پزشکی کشور به‌حساب آورد. چراکه مواجهه طب سنتی ایرانی با شیوه‌های نوین غربی در این دوره، موجب بروز تغییراتی گسترده در روند پیشین آن شد. مقاله حاضر بر آن است تا بنا بر لزوم شناخت هرچه بیشتر از تحولات این عصر، به مطالعه عوامل و نتایج حاصل از ورود طب مدرن به جامعه قاجاری بپردازد و همچنین تأثیر این تحول را بر اسناد تصویری پزشکی به‌جای مانده از آن موردبررسی قرار دهد. داده‌های این نوشتار از منابع دست‌اول کتابخانه‌ای به‌دست‌آمده و با شیوه توصیفی- تحلیلی انجام‌گرفته است
درنهایت از مجموعه بررسی‌های انجام‌شده چنین به‌دست آمد که عواملی همچون علاقه شاهان قاجاری به استخدام طبیبان خارجی، نتایج مثبت خدمات طب مدرن و آموزش‌های پزشکی به شیوه‌ی نوین در مدرسه دارالفنون سبب تحولاتی در پزشکی ایران شد که مصداق آن را در تدریس تشریح، تعمیم آبله‌کوبی، ایجاد شورای بهداشتی، لزوم تصدیق داشتن پزشکان، ایجاد بیمارستان‌های نوین و تحول در داروسازی مشاهده می‌کنیم. تولید کتب پزشکی نیز از این تحول دور نماند. به‌ویژه با تأسیس دارالفنون و رونق فن چاپ، تولید نسخه‌های مصوری مانند انوار ناصریه، جواهرالتشریح و ضیاءالعیون صورت گرفت. هدف از تولید این کتب ارائه تصویری واقع‌گرایانه به شیوه اروپایی، برای آشنایی شاگردان با مفاهیم طب نوین به­ویژه آناتومی بدن انسان بود که با آغاز تشریح به شیوه مدرن توجه خاصی به آن معطوف می­شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Introduction of Modern Medicine and Its Evolutionary Aspects in Iran, Qajar Era (with Emphasis on Pictorial Manuscripts)

نویسندگان [English]

  • Farogh Touli 1
  • Nasrollah Pourmohammadi Amlashi 2
  • Boshra Delrish 3
  • Tahmaseb Talebi 4
1
2
3
4
چکیده [English]

The present study deals with the analysis of modern medicine and its evolutionary aspects in Iran, Qajar Era with emphasis on pictorial manuscripts. Since health and treatment in Qajar Era was completely unorganized and unstable, introduction of modern medicine can be considered as a new chapter in the medicine history of Iran in the Era of Qajar. The data of this study were collected from among first- hand library sources. This research aims to answer this question: what was the position of modern medicine among the politicians and different spheres of society and what are the factors affecting this evolution. In order to answer the said question, it was supposed that a set of factors involved in the evolution and expansion of modern medicine including the influence of the thought of superiority of modern medicine, the superiority of new education in Dar Ul-Funun, the interest of Qajar kings in using foreign physicians, advantages and positive results of services of modern medicine to society such as hospitals, inoculation, quarantine and individual and public health. Alongside these factors, passage of time, demand and interest of Qajar society which composed of different spheres and pictorial medical manuscripts of Qajar era that contained artistic and aesthetic descriptions as well as anatomical and medical descriptions resulted in prosperity and expansion of modern medicine. The finding of the study, while approving the hypothesis, indicated that all of these factors helped replace traditional medicine with modern medicine during modernity in that era. However, traditional medicine continued its life alongside modern medicine. Therefore, through a descriptive analytical method, the researcher endeavored to answer the question: what were the factors affecting modern medicine by expressing the pictorial aspects and relationship between medical sciences and graphics in Qajar Era? And what were the factors affecting the evolution of modern medicine in Qajar society?
Did factors such as hospitals, modern clinics, healthcare preservation centers, quarantine, publications and financial power play a role in the process? Hence, the main goal of this study is to evaluate evolutionary aspects of modern medicine in Iran, Qajar era with emphasis on pictorial manuscripts as well as the changes in people’s outlook on preparation of infrastructures and acculturation to accept and develop the factors of this medicine

کلیدواژه‌ها [English]

  • Modern Medicine
  • Medical Sciences
  • Qajar
  • Dar Ul-Funun
  • Traditional Medicine
  1. فهرست منابع

     

    1. آژند، یعقوب. 1389. نگارگری ایران (پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران)، تهران: سمت.
    2. اسمیت، امیلی ساواژ و فرانسیس مادیسون. ابزارآلات علمی (مجموعه هنر اسلامی)، مترجم غلامحسین علی مازندرانی و ناصر پورپیراد، تهران: کارنگ.
    3. اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. 1367. مراه­البلدان، جلد دوم، به کوشش عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث، تهران.
    4. آدمیت، فریدون و هما ناطق. 1361. امیرکبیر و ایران، تهران: انتشارات خوارزمی.
    5. بامداد، مهدی. 1378. شرح‌حال رجال ایران در قرن 12 و 13 هجری،  ج 4 و5 ، تهران: زوار.
    6. براون، ادوارد. 1381. یک سال در میان ایرانیان، ترجمه مانی صالحی علامه، تهران: نشر ماه ریز.
    7. بروگش هینریش. 1368. سفری به دربار سلطان صاحبقران، چ دوم، ترجمه مهندس کردبچه، تهران: اطلاعات.
    8. بروگش، کارل، هینریش. 1368. در سرزمین آفتاب دومین سفرنامه هینریش بروگش، ترجمه‌ی مجید، جلیلوند؛ تهران؛ مرکز.
    9. بیگ بابا پور، یوسف. 1381. «تشریح­الابدان رساله در تشریح بدن انسان و کیفیت اوضاع آن»، آیینه میراث، سال پنجم، شماره 2 و 3، صص 105 تا 109.
    10. پاکباز، روئین. 1378. دایره­المعارف هنر (نقاشی، پیکره سازی و گرافیک)، تهران: فرهنگ معاصر.
    11. پاکباز، روئین. 1392. نقاشی ایران (از دیرباز تا امروز)، تهران: انتشارات زرین و سیمین.
    12. پولاک، یاکوپ. 1361. سفرنامه پولاک «ایران و ایرانیان» مترجم کیکاووس جهانداری، تهران.
    13. دایره المعارف بزرگ اسلامی. 1367. ج 15 و 17، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
    14. دورانت، ویل، تاریخ تمدن. 1367. ترجمه ابوطالب صارمی، ویراسته محمود صاحب، ابوطالب صارمی و خشایار دیهمی، ج 7، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
    15. رایت، سردینس. 1364. انگلیسی ها در میان ایرانیان، مترجم اسکندر دلدم، تهران.
    16. روستایی، محسن. 1382. تاریخ طب و طبابت در ایران (از عهد قاجار تا پایان عصر رضاشاه) به روایت اسناد، 2 جلد، تهران، سازمان اسناد وکتابخانه ملی ایران.
    17. سرمدی، محمد تقی. 1378. پژوهشی در تاریخ پزشکی و درمان جهان، ج 1، تهران: سرمدی.
    18. سرنا، کارلا.1362. سفرنامه مادام کارلاسرنا (آدم ها و آیین ها)، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران: انتشارات زوار.
    19. شچگلوا، الیمپیادا پاولونا. 1388. تاریخ چاپ سنگی در ایران، ترجمه دکتر پروین منزوی، تهران: انتشارات معین.
    20. شیرازی، منصوربن محمدبن احمد.1384. تشریح بدن انسان معروف به تشریح منصوری، به کوشش حسین رضوی برقعی، تهران: موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، دانشگاه مک گیل و مرکز بین المللی گفت و گوی تمدن­ها.
    21. فلور، ویلیام. 1386. سلامت مردم در ایران قاجار، ترجمه دکتر ایرج نبی پور، بوشهر، مرکز پژوهش های سلامت خلیج فارس.
    22. کرزن‌، جورج‌ ناتانیل‌ کرزن‌، 1373، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: انتشارات علمی فرهنگی
    23. کوریک، جیمزا، 1382 رنسانس، ترجمه آزیتا یاسین انتشارات ققنوس، چاپ سوم، 1382
    24. گاردان، آلفرد، 1362. خاطرات ماموریت ژنرال گاردان در ایران، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، به کوشش همایون شهیدی، تهران
    25. الگود، سیریل، 1356. تاریخ پزشکی ایران و سرزمین های خلافت شرفی، ترجمه باهر فرقانی، ویراستار محمد حسین روحانی، تهران، امیر کبیر.
    26. مارزلف، اولریش. 1390. تصویرسازی داستانی در کتاب­های چاپ سنگی فارسی، مترجم شهروز مهاجر، تهران: انتشارات نظر
    27. محسنی، دکتر منوچهر، 1376 جامعه شناسی پزشکی، تهران: انتشارات طهوری
    28. مستوفی، عبدالله، 1371، شرح زندگانی من، تهران؛ زوار.
    29. میرخواند، محمد بن خاوندشاه بن محمود. قرن 10 هجری، روضه­الصفا ، بی­جا
    30. میر محمد علی و میر، علی محمد، 1383، زندگینامه و تاریخچه تحول طب و جراحی 1850-1950، تهران، نشرطلاییه.
    31. ولایتی، اکبر و جمعی از نویسندگان. 1390. تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (ویژه علوم پزشک)، قم: نشر معارف

    روزنامه ها

    1. روزنامه دولت علیه ایران

    روزنامه دولت علیه ایران، شماره ۴۸، به تاریخ پنج شنبه ۲۱ جمادی الاخرى ۱۲۷۷ ق

    2. روزنامه حبل المتین.

    حبل المتین، نمره 15، دوشنبه 20 ذی قعده 1313، سال 3: 8-7.

    3. روزنامه ثریا

    روزنامه ثریا، ش 48، شنبه 17 جمادی الاول 1317، سال 9:1

    4. روزنامه تربیت

    روزنامه تربیت، نمره ۵۹، ۵ شنبه ۴ رمضان ۱۳۱۵، سال ۲: ۲۳۳

       تربیت، نمره 74، یک شنبه 18 ذی قعده 1315، سال 2:296.

       5. روزنامه دانش، 7 شعبان 1299 ق، ش 2

       6. روزنامه مجلس. س چهارم. ش 15، 29 ذی­القعده 1325، 3

     اسناد منتشر نشده

    2_ آرشیو اسناد قدیمه وزارت امورخارجه 2-2-30-1339 ه ق.

    3_ آرشیوه اسناد قدیمه وزارت امور خارجه 1-5-30- 1339 ه. ق

     

    https://collections.nlm.nih.gov/catalog/nlm:nlmuid-101176425-bk [10 July 2019]

    https://www.biodiversitylibrary.org/bibliography/82225#/details [10 July 2019]

    https://hollis.harvard.edu/primoexplore/fulldisplay?docid=01HVD_ALMA211985621500003941&context=L&vid=HVD2&lang=en_US&search_scope=default_scope&adaptor=Local%20Search%20Engine&tab=books&query=any,contains,Verheyen%20%20Philippe%20%201648-1710 [9 July 2019]

    http://www.biodiversitylibrary.org/item/75773 [9 July 2019]