بررسی تطبیقی جلوه های گوناگون خورشید بر اساس نجوم قدیم در اشعار نظامی و انعکاس آن در خمسه شاه طهماسبی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد خاش، دانشگاه آزاد اسلامی، خاش، ایران.

چکیده

از دیرباز توجه به آسمان و پدیده ­های آسمانی، انسان­ را به شگفتی وا ­داشته است و وی را برای کشف راز و رموز زیبایی ­های نهفته در خود به دقت و کنجکاوی هرچه بیشتر ترغیب ­کرده است. وسعت بی‌ کران آسمان و کهکشان ­ها، زیبایی وصف نشدنی ستارگان، درخشش ماه، طلوع و غروب خورشید و ... همه و همه اندک اندک این حس  علاقه ­مندی  و کنجکاوی را تا به آنجا در ضمیر بشر نمود داد که تجلّی آن در بسیاری از آثار هنری و ادبی جهان راه یافت. در میان عناصر نجومی متعدد، خورشید یکی از ستارگانی است که جلوه­ ی زیبایی در اشعار شاعران دارد. سؤالی که اینجا می­توان مطرح کرد این است که با توجه به جنبه­ های هنری و زیبایی خورشید، این عنصر چه جایگاهی در اشعار سه شاعر بزرگ فارسی ناصرخسرو قبادیانی، انوری و نظامی داشته است؟ از آنجا که که قرن پنجم و ششم یکی از پربارترین دوره ­های تاریخ ادب فارسی است و خراسان، اصفهان، ارّان و آذربایجان از مراکز اصلی شعر و ادب این عصر به شمار می ­روند به همین دلیل در این مقاله جلوه خورشید بر اساس نجوم قدیم در اشعار این سه شاعر که در قرن پنجم و ششم می زیسته ­اند مورد بررسی تحلیل و تطبیق قرار گرفته است. یافته­ های پژوهش حاکی از این است خورشید به شکل ­های مختلفی همچون جلوه در برج­ های دوازده­ گانه حمل، جوزا، سرطان و ...، شفق و فلق و صبح صادق و کاذب، کسوف، در اشعارِ هر سه شاعر نمایان شده است.

اهداف مقاله
1.بیان جلوه ­های گوناگون نجوم قدیم در شعر پارسی
2.بررسی جلوه­ های گوناگون خورشید براساس نجوم قدیم در اشعار ناصر خسرو، انوری و نظامی

سؤالات پژوهش
1.علم نجوم قدیم چه جایگاهی در شعر پارسی دارد؟
2.خورشید و جلوه ­های نجومی آن چه بازتابی در اشعار پارسی شعرایی چون ناصرخسرو، انوری و نظامی داشته است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Various Effects of the Sun Based on Ancient Astronomy in the Poems of Nezami and its Reflection in the Khamseh of Shah Tahmasb

نویسنده [English]

  • Behnaz Shahnavazi
Department of Persian Language and Literature, Khash Branch, Islamic Azad University, Khash, Iran.
چکیده [English]

For prolonged ages, attention to the sky and celestial phenomena has amazed mankind and encouraged him to discover the secrets and mysteries of the unknown as inquisitively as possible. The infinite vastness of the sky and galaxies, the indescribable beauty of the stars, the brightness of the moon, the rising and setting of the sun, etc., little by little has enhanced this sense of interest and curiosity in the human conscience to the extent that its manifestation is seen in many works of art and literature worldwide. Among the many astronomical elements, the sun is one of the stars that has a beautiful effect in poetry. The question that can be asked here is that according to the artistic and aesthetic aspects of the sun, what place did this element have in the poems of the three great Persian poets Naser Khosrow Ghobadiani, Anwari and Nezami? The fifth and sixth centuries Hegira are one of the most fruitful periods in the history of Persian literature and the provinces of Khorasan, Isfahan, Iran and Azerbaijan are the main centers of poetry and literature of this era; hence, the present article studies the effect of the sun based on astronomical features in the ancient poems of the mentioned poets of the who the fifth and sixth centuries Hegira. The findings of the research indicate that the sun is visible in different forms in mentioned poetry including: the twelve towers of Aries, Gemini, Cancer, etc., Shafagh and Falaq, the true and false morning and eclipse.
Research aims:
1. The expression of various manifestations of ancient astronomy in Persian poetry
2. The study of various effects of the sun based on ancient astronomy in the poems of Nasser Khosrow, Anwari and Nezami
Research questions:
1. What is the place of ancient astronomy in Persian poetry?
2. What is the reflection of the sun and its astronomical effects in the Persian poems of poets such as Naser Khosrow, Anwari and Nezami?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Astronomy
  • Naser Khosrow
  • Anvari
  • Nezami
  • Poetry
  • Sun
آژند، یعقوب. (1384). مکتب نگارگری تبریز- قزوین و مشهد، تهران: فرهنگستان هنر.
آژند، یعقوب. (1392). نگارگری ایران. جلد دوم، تهران: سمت.
الهامی، فاطمه. (1388). "باورهای نجومی در شعر نظامی، همایش منطقه ­ای حکیم نظامی گنجوی"، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی اسلام شهر، شمار34، 51-42.
بیرونی، ابوریحان. (1316). التّفهیم. تصحیح جلال همایی، تهران: مجلس.
حسن، زکی­محمد. (1388). هنر ایران در روزگار اسلامی، تهران: صدای معاصر.
خرمی، مریم؛ خانی، مینو. (1396). "تحلیل بازتاب نقاشی در جامعه قرن ششم هجری با نگرش به آثار نظامی گنجوی"، مجله علمی- پژوهشی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی، شماره51، 70-61.
دهمرده، حیدرعلی. (1392). «زبان ه­ای از زبان نظامی»، فنون ادبی دانشگاه اصفهان، شماره1، 96-81.
رهنورد، زهرا. (1392). تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی. کتاب آرایی، تهران: سمت.
سیمپسون، ماریانا شرو. (1380). شعر و نقاشی ایرانی: هفت اورنگ سلطان ابراهیم میرزا، مترجم عبدالعلی براتی، فرزاد کانی، تهران: نسیم دانش.
شریف­زاده، محمدرضا و تقدس نژاد، زهرا. (1398). "بررسی تطبیق داستان نگاره مجنون در میان ددان خمسه طهماسبی با نگاره پارچه مضبوط در موزه بوستون به شماره ثبت2، 1928، براساس نظریه بینا متنیت". فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره34، 46-29.
صدقه، جان. (1380). "خورشید در اساطیر کهن". شعر، مترجم محمدرضا ترکی، شماره29، 143-140.
فغفوری، رباب و بلخاری قهی، حسن. (1392). "نمود معماری صفوی در نگارگری مکتب دوم تبریز"، اولین همایش بین المللی نوآوری و تحقیق در هنر و علوم انسانی.
قبادی، حسینعلی؛ صادقی، مریم و نیکوبخت، ناصر. (1391). پیام ­های انسانی نظامی برای دغدغه ­های معاصر، فصلنامه علمی- پژوهشی کاوشنامه، شماره 25، 65-50.
قاضی زاده، خشایار؛ خزائی، محمد. (1384). "مقامات رنگ در هفت پیکر نظامی"، دو  فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره 3، 24-7.
کری والش، استوارت. (1384). نسخه نگاره­ های عهد صفوی. ترجمه احمدرضا تقاء، تهران: فرهنگستان هنر.
کریم­ زاده تبریزی، محمدعلی. (1376). احوال و آثار نقاشان قدیم ایران. تهران: مستوفی.
گرابر، اولگ. (1390). مروری بر نگارگری ایرانی، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، تهران: فرهنگستان هنر.
گوهرین، صادیق. (1362). فرهنگ لغات مثنوی، تهران: زوار.
ماهیار، عباس. (1369). "نگاهی به سوی اختران و افلاک". مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، شماره34، 579-531.
مالملی، امیدوار. (1387). "مثنوی و نجوم". پژوهشنامه فرهنگ و ادب، شماره7، 95-66.
متینی، جلال. (1352). "آفتاب و خورشید"، دانشکده ادبیات علوم انسانی دانشگاه فردوسی، شماره2، 197-22.
مصفا، ابوالفضل. (1366). فرهنگ اصطلاحات نجومی ایران. تبریز: انتشارات مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
مولوی، جلال­الدین. (1368). مثنوی معنوی. رینولد، تهران: مولی.
نظامی، الیاس. (1388). اقبال ­نامه. به اهتمام وحید دستگردی، تهران: مطبوعاتی علمی.
نظامی، الیاس. (1343). خسرو و شیرین، به اهتمام وحید دستگردی. تهران: شرکت سهامی انتشارات کتب ایران و موسسه مطبوعاتی علمی.
نظامی، الیاس. (1343)،  شرف­نامه حکیم نظامی گنجه ای. به کوشش حسن وحید دستگردی، تهران: مؤسسه مطبوعاتی علمی.
نظامی، الیاس. (1313). لیلی و مجنون. تصحیح وحید دستگردی، تهران: موسسه مطبوعاتی علمی.
نظامی، الیاس. (1343). مخزن­الأسرار. تصحیح وحید دستگردی، تهران: موسسه مطبوعاتی علمی.
نظامی، الیاس. (1374). کلیات حکیم نظامی گنجوی، مطابق نسخه وحید دستگردی، به اهتمام پرویز بابایی، تهران: انتشارات راد.
هدایت، رضا قلی­ خان. (1340). مجمع­الفصحا. کوشش مظاهر مصفا، جلد سوم، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات امیرکبیر.