حضور امام رضا و گسترش تحولات تشیع در خراسان بزرگ و انعکاس آن در آثار تاریخی وقف شده آستان قدس رضوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، گروه تاریخ، واحد محلات، دانشگاه آزاد اسلامی، محلات، ایران.

2 دکتری تخصصی، استاد گروه تاریخ، واحد محلات، دانشگاه آزاد اسلامی، محلات، ایران.

3 دکتری تخصصی، استادیار گروه تاریخ، واحد محلات، دانشگاه آزاد اسلامی، محلات، ایران.

10.22034/ias.2020.236880.1286

چکیده

مردم خراسان بزرگ در نیمه­ نخست قرن ­اوّل هجری، اسلام را پذیرفتند. در این هنگام تشیّع طرفداران محدودی ­داشت لیکن از آغاز سده ­ی سوم با وجود اقتدار حاکمان عباسیِ ­اهل ­سنّت، تشیّع­ مذهب غالب مردم شهرها و روستاهای خراسان گردید. شروع این کار با حضور امام رضا (ع) و اقدامات ایشان بود. ولی در ادوار تاریخی بعد از آن تا  قرن­ دهم دوباره تشیع در اقلیت قرار گرفت. با این حال در نتیجه عوامل مختلفی مجدداً تشیع در این منطق رونق گرفت. مسئله ای که در اینجا می­ توان مطرح کرد میزان تأثیرگذاری موقوفات آستان قدس رضوی در گسترش تشیع است. پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده­ های منابع کتابخانه ­ای انجام شده است. یافته ­های پژوهش حاکی از این است که توسعة فرهنگ شیعه از کارکردهای موقوفات آستان قدس است و در راستای این کارکرد، اقدامات چون رشد مراکز علمی ­و آموزشی، ایجاد و توسعه کتابخانه ­ها­ و کتاب­ های­ علمی و مذهبی، ایجاد فضاهای زیارتی و عبادی، دایرکردن دارالشفاء، برگزاری مراسمات مذهبی عزاداری و اعیاد انجام شده است. افزایش موقوفات آستان قدس را نشان می­ دهد که موقوفات در راستای گسترش تشیع گام برداشتند و ایجاد و توسعۀ امکانات رفاهی و فرهنگی در حرم رضوی فرهنگ شیعه را نهادینه کرد. 

اهداف پژوهش:
1. بازشناسی چگونگی و زمان گسترش تشیع در خراسان.
2. مطالعه نقش موقوفات آستان قدس رضوی در گسترش تشیع در خراسان.

سؤالات پژوهش:
1. چه عاملی از قرن دهم به بعد تشیع را گسترش داد؟
2. موقوفات آستان قدس رضوی به ­عنوان یکی از قدیمی­ ترین نهادهای مذهبی  چه نقشی در گسترش فرهنگ تشیع در خراسان داشتند؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Presence of Imam Reza (AS) and the Advancement of Shiite Developments in Greater Khorasan and its Reflection in the Historical Monuments Dedicated to Astan Quds Razavi

نویسندگان [English]

  • Mohammad Javad Jafari 1
  • Sayyed Asghar Mahmoodabadi 2
  • Keivan Loloie 3
  • Hamidreza Jadidi 3
1 PhD student in Islamic history, Department of History, Mahalat Branch, Islamic Azad University, Mahalat, Iran.
2 Ph.D., Professor, Department of History, Mahalat Branch, Islamic Azad University, Mahalat, Iran.
3 Ph.D., Assistant Professor, Department of History, Mahalat Branch, Islamic Azad University, Mahalat, Iran.
چکیده [English]

 The people of Greater Khorasan converted to Islam in the first half of the first century AH. At that time, Shiism had limited supporters; however, from the beginning of the third century, despite the authority of the Abbasid rulers, Shiism became the dominant religion of the people of the cities and villages of Khorasan. The beginning of this work initiated with the presence of Imam Reza (AS) and his actions. Nonetheless, in historical periods subsequently, until the tenth century, Shiism was once again a minority. However, as a result of various factors, Shiism flourished again with the mentioned rationality. The issue under study in this paper is the degree of the effectiveness of the endowments of Astan Quds Razavi in ​​the growth and expansion of Shiism. The present research is accomplished via descriptive and analytical methods and relying on the data of library resources. The findings of the research indicate that the development of Shiite culture is one of the functions of the endowments of Astan Quds; in this regard, actions such as the growth of scientific and educational centers, development of libraries, publication of scientific and religious books, creation of pilgrimage and prayer areas, establishment of the Dar al-Shafa, organization of religious ceremonies and festivals can be mentioned. The increase in endowments of Astan Quds demonstrates that the accomplished actions took a large step towards the spread of Shiism; thus, the creation and development of welfare and cultural facilities in the Razavi shrine has succeeded in institutionalizing the Shiite culture.

Research aims:
1. Recognizing how and when Shiism developed in Khorasan.
2. Studying the role of Astan Quds Razavi endowments in the advancement of Shiism in Khorasan.

Research questions:
1. What factor triggered the development of Shiism from the tenth century onwards?
2. What role did the endowments of Astan Quds Razavi, as one of the oldest religious institutions, play in the advancement of the Shiite culture in Khorasan?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imam Reza (AS)
  • Endowments of Astan Quds Razavi
  • Shiite Advancement
  • Khorasan
آقاجری، سیدهاشم. (1389). مقدمـه ای بـر مناسـبات دین و دولت در ایران عصر صـفوی، ویـرایش دوم، تهران: طرح نو
ابن ­الشعبه الحرانی، حسن بن علی بن حسین. (1363). تحف العقول عن آل رسول، ترجمه علی اکبر غفاری، احمد جنتی، قم: موسسه نشر اسلامی.
ابن ­اثیر، عزالدین. (1351). الکامل­ فی­ التاریخ (تاریخ­ بزرگ ­اسلام­ و ایران)، ترجمه: عباس­ خلیلی، ج 14، تهران: ­شرکت ­چاپ ­و انتشارات علمی.                                                                                                                                 
اشکوری، سیدصادق. (1387). اسناد موقوفات اصفهان، زیرنظر ادارۀ کل اوقاف و امور خیریه اصفهان، ج 3، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
اصفهانی، ابوالفرج. (1339). مقاتل الطالبین، ترجمه جواد فاضل، ج 2، تهران: کتاب فروشی علمی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن­ خـان. (1362). مطلع الشمس، با مقدمه محمد پیمان، ج 2، تهران: پیشگام.
افنــدی، میــرزا عبــدالله. (1401). ریــاض ­العلمــاء و حیــاض ­الفضلاء. تحقیــق سیداحمد الحسینی، ج 2، قم: مطبعه الخیام.
برتولد، اشپولر. (1364). تاریخ ­ایران­ در قرون­ نخستین اسلامی، ترجمه: جواد فلاطوری، تهران: انتشارات ­علمی، فرهنگی.
بروکلمان، کارل. (1346). تاریخ ملل و دول اسلامی، ترجمه: هادی جزایری، تهران: بنگاه ترجمه نشر کتاب.
ترکمان. اسکندربیگ. (1382). تاریخ عالم آرای عباسی. تصـحیح ایـرج افشـار، ج 1،تهران: انتشارات امیرکبیر.
جعفریان، رسول. (1372). تاریخ تشیع در ایران، ج 2، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
جعفریــان، رســول. (1379). صــفویه در عرصــۀ دیــن، فرهنــگ و سیاســت، ج 2، قــم: پژوهشکدۀ حوزۀ و دانشگاه.
جعفریان، رسول. (1376). مقالات تاریخی (دفتر چهارم)، چ4، قم: انتشارات دلیل.
جهان­پــور، فاطمــه. (1387). تاریخچه مکتب­خانه ­ها و مدارس قدیم، مشهد: سازمان کتابخانه ها، موزه ­ها و مرکز اسناد آستان قدس
حبیبی، عبدالحی. ( 1359). تاریخ افغانستان بعد از اسلام، تهران: دنیای کتاب.
حسن آبادی، ابوالفضل. (1382). «تاریخچه تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در دوره صفویه»، منبع :کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 70-71، صص. 35- 43. 
حسینی ­خاتون­ آبادی، عبدالحسین. (1352). وقایع ­السنین­ و الاعوام .تصـحیح محمدباقر بهبودی، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
خراسانی، محمد هاشـم. (1347). منتخت التواریخ، تهـران: کتابفروشـی علمیه اسلامی.
خسروانی  شریعتی، سیدمحمود. (1375). «مـروری بـر وقف نامه های قرآن براسـاس نسـخه هـای کتابخانـه آستان قدس رضوی»، مشکوه، شماره 52، صص.101-89.
خواندمیر، غیاث ­الدین. (1333). تاریخ حبیب­ السیر، ج 4، تهران: خیام.
خواجویان، محمد کاظم. (1379). تاریخ تشیع، مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.
صدوق، محمدبن­ علی. (1373). عیون اخبار رضا، ترجمه: حمید رضا مستفیذ، علی ­اکبر غفاری، ج 2، تهران: صدوق.  
صفت­ گل، منصور. (1381). سـاختار نهـاد و اندیشـه دینی در ایران عصر صفوی: تـاریخ تحـولات دینـی ایران در سده دهم تا دوازدهم هجری، تهران: رسا.
طلایی، زهرا. (1397). «سیاست مذهبی صفویان و پیامد آن بر توسعه موقوفات حرم امام رضا»، فصلنامه علمی-پژوهشی تاریخ دانشگاه اصفهان ، شماره اول، صص. 152-129.
عطاردی، عزیز الله. (1371). تاریخ آستان قدس، ج 1 و 2، تهران: عطار.
علیزاده بیرجندی، زهرا؛ ناصری اکرم. (1391). «تاثیر کارکرد متولیان آستان قدس رضوی در فرهنگ تشیع»، فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش تاریخ اسلام، شماره 6، صص. 107-77.
فاطمی مقدم، زهرا. (1391). «بررسـی تحلیلـی مراسـم نخل بندی در دوره صفویه بـا بهـره گیـری از اسـناد آستان قدس رضوی»، پژوهشنامه مطالعات اسـنادی و آرشیوی، شماره 3، صص. 70-32.
فصیح خواف، احمد بن محمد. (1341). مجمل فـصیحی، تـصحیح محمـود فـرخ، ج 1، تهـران: باسـتان.
کریستین پرایس. (1389). تاریخ هنر اسلامی، ترجمه مـسعود رجـب نیـا، چـاپ چهـارم، تهـران: امیرکبیر.
مجتهــدی، کــریم. (1379). مدارس و دانشگاه های اسلامی و غربی در قرون وسطی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی.
محبوب فریمانی، الهه. (1391). تاریخ کتابخانۀ آسـتان قـدس از صـفویه تـا قاجاریـه براسـاس اسـنادی از آستان قدس رضوی، مشهد: آستان قدس رضوی.
منقری، نصر بن مزاحم. (1370). وقعه صفین، ترجمه پرویز اتابکی، ج 2، تهران: انتشارات اسلامی.
مولـوی، عبدالحمیـد. (1358). پیش­نویس فهرست موقوفات آستان قدس، ،ج3، مشهد: بنیاد پژوهشسرای آستان قدس رضوی.
مؤتمن، علی. (1348). تاریخ آستان قدس رضوی، تهـران: چاپخانـه بانک ملی ایران.
میرزا سمیعا، محمدسمیع. (1378). تذکرةالملوک، بـه کوشـش سـیدمحمد دبیر سیاقی، تهران: امیرکبیر.
ناصری­ داودی، عبدالحمید. (1386). تاریخ ­تشیع ­در افغانستان ­از آغاز تا قرن­دهم، قم: مرکز جهانی ­علوم اسلامی.