واکاوی و برجسته سازی صفات و شخصیّت زن از نگاه فردوسی و انعکاس آن در شاهنامه بایسنقری (دو نگاره «زال و رودابه» و «دیدار اردشیر و گلنار»)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تخصصی زبان و ادبیّات فارسی، واحد قائم شهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائم شهر، ایران.

2 دکتری تخصصی، گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد قائم شهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائم شهر، ایران.

3 دکتری، گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد قائمشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائم شهر، ایران.

10.22034/ias.2020.230810.1246

چکیده

ادبیّات هر قوم و نژادی، بیانگر نگرش آنان نسبت به شخصیّت­ها و مقوله­ های فردی و اجتماعی است. ادبیات داستانی یکی از شاخه های مهم ادبیات در ایران است که مطالعه آن نقش مهمی در بازشناسی عناصر و دیدگاه­ های فرهنگی دارد. شخصیّت ­های داستانی از طریق انتساب خصیصه‌های فردی، اجتماعی، فرهنگی و ... در یک متن ادبی معرفی می‌شوند. در این بین، دیدگاه‌های متفاوتی نسبت به شخصیّت زنان در روایات داستانی و شعری ادبیّات کهن ایران دیده می‌شود. بررسی نقش زنان در اغلب داستان‌های مشهور حماسی، نقش ­آفرینی و بازتاب سیمای متفاوت آنان در داستان‌ها، در شمار بحث‌هایی است که همیشه مورد مناقشه اهل فن و تحقیق بوده است. یکی از منابع ادبی که به این موضوع توجّه داشته است، شاهنامه بایسنقری است که نسخه کهن نگاره ­دار شاهنامه فردوسی از دوره تیموری؛ سده نهم هجری قمری و در قالب نوآوری‌های مکتب نگارگری هرات (خراسان) می‌باشد. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ­ای درصدد است که به جنبه‌های مختلف شخصیّت و صفات زنان از جمله: عشق و شیفتگی، زیبایی و دلفریبی، پادشاهی و مملکت ­داری، ازدواج و همسرداری، عفاف و پوشیدگی، خیانت و بی وفایی در طول دو نگاره «زال و رودابه» و «دیدار اردشیر و گلنار» در شاهنامه بایسنقری که مبتنی بر تحلیل باشد، بپردازد. نتایج این پژوهش بیانگر این است که حضور نگاره‌های زنان در شاهنامه بایسنقری لطافت خاصّی به این اثر بخشیده و زنانی که فردوسی به توصیف آن‌ها در شاهنامه پرداخته است، نسبت به زنان عصر خود دارای ویژگی‌های منحصر به فردتری هستند.

 اهداف پژوهش:
1. واکاوی صفات و شخصیّت زن از نگاه فردوسی.
2. شناسایی مصداق‌های بارز شخصیّت و صفات زنان در نگاره ­های شاهنامه بایسنقری.

سؤالات پژوهش:
1. فردوسی چه مواردی از صفات و شخصیّت زن را در داستان‌های شاهنامه نشان داده است؟
2. صفات و شخصیّت زن از نگاه فردوسی در نگاره های شاهنامه بایسنقری چگونه انعکاس یافته است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis on Emphasizing Female Personalities and Qualities from the Viewpoint of Ferdowsi and their Reflections in Baysanghari Shahnameh (Two paintings of Zal and Rudabeh and the Meeting of Ardeshir and Golnar)

نویسندگان [English]

  • Hadi Abbas Nejad Khorassani 1
  • Rezza Forsati Joybari 2
  • Hossein Parsaei 3
1 PhD student in Farsi language and literature, Qaimshahr branch, Islamic Azad University, Qaimshahr, Iran.
2 Ph.D., Department of Persian Language and Literature, Qaimshahr Branch, Islamic Azad University, Qaimshahr, Iran.
3 Ph.D., Department of Persian Language and Literature, Qaimshahr Branch, Islamic Azad University, Qaimshahr, Iran.
چکیده [English]

The literature of every population express their attitude towards individual and social personalities and categories. Fiction is one of the most central branches of literature in Iran, the study of which plays an important role in recognizing cultural elements and perspectives. Fictional characters are presented in a literary text through the attribution of individual, social and cultural characteristics among many other features. In the meantime, dissimilar views on the personality of women can be percieved in the narrative and poetic chronicles of ancient Iranian literature. Examining the role of women in most popular epic stories, role-playing and reflecting their different appearances in the stories are among the topics that has always been debated by experts and researchers. One of the literary sources that has considered this issue is Baysanghari Shahnameh. This Shahnameh is the ancient version of Ferdowsi's Shahnameh belonging to the Timurid period, the ninth century AH, completed following the principals and innovations of the Herat (Khorasan) School of Painting. This research whilst following a descriptive-analytical method and collecting information via library method seeks to address various aspects of women's personality and traits, including love, fascination, beauty, charm, monarchy, patriarchy, marriage, conceit, chastity, infidelity and unfaithfulness. Examining the two paintings of "Zal and Rudabeh" and "The Meeting of Ardashir and Golnar" in the Shahnameh of Baysanghar are the main research material of this paper. The results of this study indicate that the presence of women in the Shahnameh of Baysanghari have given a distinct fairness to this famous poetic artwork; moreover, Ferdowsi has described women in his Shahnameh with more unique features than women of his time.

Research aims:
1. An analysis of female traits and personalities from Ferdowsi's point of view.
2. An identification of obvious examples of women's personalities and traits in the paintings of Baysanghari Shahnameh.

Research questions:
1. What aspects of female traits and personalities have Ferdowsi expressed in Shahnameh stories?
2. How are the traits and personalities of women reflected in the drawings of Baysanghari Shahnameh from Ferdowsi's point of view?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Female Personality
  • Ferdowsi
  • Shahnameh of Baysanghari
  • "Zal and Rudabeh" Painting
  • Picture of "Meeting of Ardeshir and Golnar"
آبوت، پاملا .(1383). جامعه­ شناسی زنان، ترجمه‌ی منیژه نجم عراقی، چاپ سوّم، تهران: نی.
آژند، یعقوب. (1378). مکتب نگارگری هرات. تهران: فرهنگستان هنر.
اتیگهاوزن، ریچارد؛ یار شاطر، احسان. (1379). اوج‌های درخشان هنر ایران. ترجمه‌ی رویین پاکباز و هرمز عبداللهی. تهران: آگه.
اسلامی ندوشن، محمّد علی. (1370). آواها وایماها. تهران: یزدان.
اکبری، منوچهر. (1380). "شایست و ناشایست زنان در شاهنامه»". مجلّه‌ی دانشکده‌ی ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره1، صص. 82-63.
براون، ادوارد. (1386). تاریخ ادبیّات ایران. جلد اوّل. چاپ هفتم. تهران: مروارید.
بلخاری قهی، حسن. (1395). "نمونه کتیبه‌های معماری در نگاره‌های ایرانی (تحلیلی بر نمونه‌های مکتب هرات و آثار بهزاد)". فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره1، صص. 128-111.
پاک نیا، محبوبه. (1385). "خوانشی از زن در شاهنامه". مجلّه مطالعات زنان، سال چهارم، شماره دوّم، صص. 56- 68.
پوپ، آرتور. (1387). سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا به امروز. تهران: علمی- فرهنگی.
تبریزی، منصوره. (1386). "ویژگی‌های روانی و جسمانی زن و نقش آنها در رابطه‌ی عاشقانه در اشعار احمد شاملو و خسرو وشیرین نظامی گنجوی". مجلّه پژوهش و زنان، دوره‌ی پنجم، شماره‌ی دوّم، صص. 128-109.
تجویدی، علی اکبر. (1375). نگاهی به هنر نقاشی ایران. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حائری، جمال­الدّین. (1383)، زنان شاهنامه، پژوهش و نقالی از آذرگشب تا همای. چاپ اوّل. تهران: پیوند نو.
حسن وند، محمد کاظم؛ آخوندی، شهلا. (1391). "بررسی سیر تحول چهره نگاری در نگارگری ایران تا انتهای دوره صفویه"، فصلنامه علمی- پژوهشی نگره، شماره 24. صص. 36-14.
حسینی، مریم. (1385). "آرمان شهر زنان، مقایسه تطبیقی داستان شهر زنان در اسکندرنامه شاهنامه فردوسی و اسکندرنامه نظامی با اسطوره‌های کهن یونانی و داستان‌های اوتوپیایی". مجلّه پژوهش زنان، شماره سوّم، صص. 131-117.
حریری، ناصر. (1394). فردوسی، زن و تراژدی (مجموعه مقالات)، چاپ دوّم، بابل: آویشن.
حسین زاده، آذین. (1383). زن آرمانی زن فتانه، بررسی جایگاه زن در ادبیّات فارسی. چاپ اوّل. تهران: قطره.
حسینی، مریم. (1388). ریشه‌های زن ستیزی در ادبیّات فارسی، تهران: چشمه.
حیاتی، داریوش. (1394). "بررسی تطبیقی بیوولف و شاهنامه از دیدگاه کهن الگوی سفری". فصلنامه مطالعات ادبیّات تطبیقی، سال نهم، شماره 36، صص. 30-12.
حمیدیان، سعید. (1383). شاهنامه فردوسی (براساس چاپ مسکو). تهران: قطره.
خاقانی، علی. (1376). زن از نگاه شاعر. چاپ اوّل. تهران: ندای فرهنگ.
خواجوی کرمانی، کمال الدّین ابو عطاء. (1386). سام نامه. تصحیح میترا مهرآبادی. چاپ اوّل. تهران: دنیای کتاب.
دیاکوف، وی. (1353). تاریخ جهان باستان. ترجمه‌ی علی الله همدانی. جلد اوّل. تهران: توس.
دبیر سیاقی، محمّد. (1365)." فردوسی، زن و تراژدی، (مقالاتی از عبدالحسین زرّین کوب اسلامی ندوشن، نصرالله فلسفی، دبیر سیاقی، میهن تجدد، رضا براهنی)". به کوشش ناصر حریری، تهران: چاپ بابل.
رستگار فسایی، منصو. (1380). انواع شعر فارسی. چاپ دوّم. شیراز: نوید شیراز.
زرّین کوب، عبدالحسین. (1384). سیری در شعر فارسی. چاپ چهارم. تهران: سخن.
زرّین کوب، عبدالحسین. (1388). سرّ نی، نقد شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی. جلد اوّل. جاپ دوازدهم. تهران: علمی.
سرامی، قدمعلی. (1388). از رنگ گل تا رنج خار (شکل شناسی داستان‌های شاهنامه). تهران: علمی و فرهنگی.
سعدی، مصلح الدّین ابو محمّد عبداله بن مشرف. (1386). گلستان. به تصحیح محمّد خزائلی. چاپ هشتم. تهران: جاویدان.
شمیسا، سیروس. (1389). انواع ادبی. چاپ چهارم. تهران: میترا.
صفا، ذبیح الله. (1387). حماسه سرایی در ایران. چاپ چهارم. تهران: فردوس.
صورتگر، لطفعلی. (1368). نامه صورتگر. تهران: پاژنگ.
علوی، هدایت الله. (1380). زن در ایران باستان. تهران: هنرمند.
علوی، سیّد. (1389). فرهنگ مثنوی. چاپ اوّل. تهران: علمی.
فردوسی، ابوالقاسم. (1374). شاهنامه. به تصحیح ژول مل، با مقدّمه دکترمحمّدامین ریاحی. چاپ پنجم. تهران: سخن.
قبول، احسان. (1388). "شخصیّت شناسی شغاد در شاهنامه". مجلّه جستارهای ادبی. شماره 164، صص. 10-2.
کرین، حائری. (1374). ارض ملکوت. ترجمه‌ی سیّد ضیاءالدّین دهشیری. تهران: طهوری.
کیا، خجسته. (1371). سخنان سزاوار زنان پهلوانی. چاپ اوّل. تهران: فاخته.
گرین، ویلفرد؛ لیبران، مورگان و یلنیگهم، جان. (1383). مبانی نقد ادبی. ترجمه‌ی فرزانه طاهری. چاپ سوّم. تهران: نیلوفر.
گری، بازل. (1384). نقّاشی ایران. ترجمه‌ی عربعلی شروه. تهران: عصرجدید.
مجیدی کرائی، نور محمّد. (1387). ابر زنان ایران. تهران: انتشارات آرون.
محبّتی، مهدی. (1381). پهلوان در بن بست. چاپ اوّل. تهران: سخن.
-------------. (1388). از معنا تا صورت. جلد اوّل. چاپ اوّل. تهران: سخن.
مختاری، محمّد. (1379). حماسه در رمز و راز ملّی. چاپ دوّم. تهران: توس.
مطهّری، مرتضی. (1369). نظام حقوق زن در اسلام. تهران: صدرا.
مسکوب، شاهرخ. (1375). سوگ سیاووش. چاپ ششم. تهران: خوارزمی.
موسوی، سیّد کاظم؛ خسروی، اشرف. (1387). "آنیما و راز اسارت خواهران همراه در شاهنامه". مجلّــه پــژوهش زنان،  شماره 3، 10-1.
میر صادقی، جمال. (1376). ادبیّات داستانی. چاپ دوّم. تهران: سخن.
میر صادقی، جمال. (1380). عناصر داستانی. چاپ چهارم. تهران: سخن.
نظامی، الیاس بن یوسف. (1394). کلیّات. به کوشش و ویرایش کاظم عابدینی مطلق. چاپ دوّم. تهران: کومه.
نولدکه، تئودور. (1379). حماسه ملّی ایران. ترجمه‌ی بزرگ علوی. چاپ پنجم. تهران: نگاه.
یاحقّی، محمّد جعفر. (1388). از باژ تا دروازه رزان. چاپ اوّل. تهران: سخن.
یزدانی، زینب. (1388). زن در شعر فارسی دیروز، امروز. چاپ اوّل. تهران: فردوس.
یوسفی، غلامحسین. (1388). چشمه‌ی روشن. دیداری با شاعران. چاپ دوازدهم. تهران: علمی.