گونه‌شناسی کالبدی درب و پنجره‌های بناهای تاریخی بندر بوشهر و تزئینات به‌ کاررفته در آن‌ها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مربی، عضو هیأت‌علمی دانشکده هنر و معماری، دانشگاه خلیج‌فارس، بوشهر، ایران.

2 دانش‌آموخته‌ی کارشناسی‌ارشد معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه صنعتی جندی‌شاپور، دزفول، ایران.

10.22034/ias.2020.203278.1042

چکیده

چوب در فرهنگ معماری ایران از گذشته ­های دور یکی از عناصر کاربردی بوده است. در برخی از مناطق کاربرد آن افزایش چشمگیری داشته است. چوب به‌عنوان‌ یکی از پرکاربردترین مصالح تزئیناتی در بوشهر به‌کار گرفته ‌شده ‌است؛ به‌گونه‌ای که بسیاری از عناصر الحاقی بناهای تاریخی این شهر، ازجمله در، پنجره، تابش‌گیر، کرکره، شناشیر و... از چوب ساخته ‌شده‌اند. در شهر بوشهر، به‌دلیل لزوم ایجاد تهویه و کوران هوا، میزان بازشوهای بنا، بسیار افزایش یافته‌است. این بازشوها که با استفاده از چوب ساخته و تزئین شده‌اند، در ایجاد زیبایی و تنوع بصری شهر، نقش بسیار مهمی ایفا می‌کردند. متأسفانه به‌دلیل مقاومت کمِ چوب نسبت به سایر مصالح ساختمانی، بخش بسیارزیادی از این ساختارهای تزئیناتی در بناها، ازبین‌رفته و یا آسیب‌های زیادی در اثر شرایط محیطی و جوی به آن‌ها وارد شده ‌است. بنابراین، بازشناسی و گردآوری گونه‌های متفاوت این تزئینات در شهر بوشهر که از معماری منحصربه‌فرد و کم‌نظیری برخوردار است؛ از ملزومات پژوهشگران در این زمینه‌ها است. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و به‌کارگیری منابع کتابخانه‌ای معتبر و مطالعات میدانی انجام شده است. یافته ­های پژوهش نشان داد که در تزئین درب و پنجره‌ها از هنر قواره‌بری و هم‌چنین از نقوشی که محتوای گیاهی و هندسی دارند، بیش‌از سایر هنرها استفاده ‌گردیده ‌است؛ کاربرد نقوش اسلیمی در تزئین این عناصر، بسیار کمتر است و نقوش انسانی و حیوانی در این نمونه‌ها یافت نمی‌شود.

اهداف پژوهش:
1. بازشناسی و واکاوی گونه‌های متفاوتِ درب، پنجره و ارسی‌ها در بناهای تاریخی بوشهر.
2. شناخت تزیینات و طرح ­های درب ­های چوبی ، پنجره و ارسی­ ها در بناهای تاریخی بوشهر.

سؤالات پژوهش:
1. چه انواعی از درب و پنجره‌ها در بافت تاریخی بندر بوشهر وجود داشته‌است؟
2. تزئینات به‌کار گرفته ‌شده اجزای چوبی بناهای تاریخی بوشهر از چه انواعی هستند؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Corporeal Typology of the Doors and Windows of the Monuments of Bushehr Port and their Applied Decorative Features

نویسندگان [English]

  • Hozhabr Dabbagh 1
  • Neda Nasseri 2
  • Mohammad Amir Kakizadeh 1
1 Instructor, Faculty Member of Art and Architecture, Persian Gulf University, Bushehr, Iran.
2 Master of Architecture, Department of Architecture and Urban Planning, Jondi Shapur University of Technology, Dezful, Iran.
چکیده [English]

Wood has been one of the practical elements in the culture of Iranian architecture since ancient times and in various areas, its usage has amplified significantly and is considered as one of the most widely used decorative materials in Bushehr in such a way that many additional elements of the historical buildings of this city, including doors, windows, shutters and closes are made of wood. In the city of Bushehr, due to the need for ventilation and air blinds, the number of opening areas in the building have greatly increased. These openings, which are made and decorated with wood, played an imperative role in creating the beauty and visual diversity of the city. Unfortunately, due to the low resistance of wood to other building materials, many of these decorative structures in the building have been destroyed or damaged due to environmental conditions. Therefore, recognizing and collecting diverse types of these decorations in the city of Bushehr, that beholds a unique and exclusive architecture is one of the requirements of researchers in related fields. This research has been conducted via a descriptive-analytical method and by the use of valid library resources and field studies. Findings showed that in decorating doors and windows, form art as well as patterns that have plant and geometric content have been used more than other arts; hence, the use of Islamic motifs in the decoration of these elements is much less and human and animal motifs are less used in the specimens under study.

Research aims:
1. Recognition and analysis of various types of doors, windows and Orsi in Bushehr historical monuments.
2. Recognition of decorations and designs of wooden doors, windows and Orsi in Bushehr historical buildings.

Research questions:
1. What types of doors and windows have existed in the historical context of Bushehr port?
2. What are the wooden decorative components of Bushehr historical buildings?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Doors and Windows
  • Orsi Art
  • Bushehr Port Monuments
  • Form
آذرمهر، گیتی. (۱۳۸۰). "آشنایی با هنر گره‌چینی چوبی"، خلاصه و بازنویسی اکبر صفدری، هنر ایران، ۵، صص. ۸۴-۸۸.
افتخاری، مهران و فومژی، زهرا. (۱۳۹۵). "نقش چوب در معماری دوره قاجاریه در فلات مرکزی ایران با توجه به اصول متعالی اسلام"، دومین کنفرانس بین‌المللی شهرسازی، مدیریت و توسعه شهری.
امرایی، مهدی. (۱۳۸۳). ارسی، پنجره‌های رو به نور، تهران: سمت.
پیرنیا، محمدکریم. (۱۳۸۱). مصالح ساختمانی: آژند، اندود، آمود در بناهای کهن ایران، میراث فرهنگی کشور، تهران.
چتربحر، حمیدرضا؛ ملاپور، جمشید و شاملو، غلامرضا. (1394). "بررسی تناسب اعداد گنگ در ساختار حروف خط ثلث"، فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره 23، صص. 7-22.
چرخچیان، مریم. (1398). "تداعی ذهنی در شناخت شاخصه‌های معماری اسلامی"، فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره 35، صص. 70- 98.
حسن‌پور لمر، سعید؛ طوفان، سحر. (1398). "ویژگی‌های بصری و ساختاری ارسی‌های شهر تاریخی ماسوله"، فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره 34، صص. 72-92.
دهخدا، علی‌اکبر. (۱۳۷۷). لغت‌نامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.
دهشتی، مجید؛ خوش‌نژاد، مهدی و حسینی، سیده‌مریم. (۱۳۹۷). "نگرشی هندسی و مفهومی به زمینه‌های گره ده تند و کند هنر گره‌چینی". فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره ۳۲، صص. 40-21.
ذوالفقارزاده، حسن؛ حصاری، پدرام. (۱۳۹۳). "نظریه بوم‌شناسانه به معماری زیستگاه‌ها"، فصلنامه مسکن و محیط روستا، ۱۴۵، صص. ۲۹-۴۴.
ذریه‌زهرا، سیدامیراحمد. (۱۳۸۶). آشنایی با صنایع‌دستی ایران (۱)، تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
رجایی باغسرخی، امیر. (۱۳۸۹). آشنایی با تزئینات وابسته به معماری ایران (تزئینات معماری ایران بعد از اسلام)، ویرایش دوم، اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده هنر ادیان و تمدن‌ها.
رسایی‌کشوک، سام. (۱۳۸۴). شکوه ابوشهر، بوشهر: انتشارات شروع.
رهنورد، زهرا. (۱۳۷۸). حکمت هنر اسلامی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم‌انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
رنجبر، احسان؛ پورجعفر، محمدرضا و خلیجی، کیوان. (۱۳۸۹). "خلاقیت‌های طراحی اقلیمی متناسب با جریان باد در بافت قدیم بوشهر"، باغ نظر، شماره ۱۳، صص. ۱۷-۳۴.
زارعی، محمدابراهیم. (۱۳۹۲). "سنندج شهر ارسی، بررسی روند شکل‌گیری هنر ارسی‌سازی بر اساس نمونه‌های موجود"، مطالعات معماری ایران، دو فصلنامه معماری ایرانی، شماره ۴، صص. ۱۰۹-۱۳۰.
زمرشیدی، حسین. (۱۳۸۱). معماری ایران: مصالح‌شناسی سنتی، تهران: زمرد.
سلیمانی، پروین؛ فرهمند بروجنی، حمید و اکبری‌فرد، مریم. (۱۳۹۰). "مقایسه ساختار و تزئینات چوبی مسجد جامع ابیانه با مساجد چوبی آذربایجان‌شرقی". دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره ۱۴، صص. ۲۵-۴۰.
عبدی‌فر، نرگس. (۱۳۹۲). هنر معماری در دوره‌ی قاجاریه، تهران: راشدین.
عطارزاده، عبدالکریم. (۱۳۷۴). آرایه‌های چوبی در معماری اسلامی ایران (دوره‌های زندیه و قاجار)، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی گرایش اسلامی، به راهنمایی: لطیف ابوالقاسی، دانشگاه تربیت مدرس: دانشکده‌ی علوم انسانی.
علوی‌نژاد، سیدمحسن. (۱۳۸۷). "بررسی دیوارنگاری در منابع هنر اسلامی"، فصلنامه تحلیلی پژوهشی نگره، شماره ۷، صص. 29-17.
علیپور، نیلوفر. (۱۳۹۰) "مطالعه طرح ارسی کاخ‌های قاجاری تهران"، فصلنامه علمی پژوهشی نگره، شماره ۱۸، صص. 21-5.
علیزاده، ستاره؛ سهیلی، جمال الدّین. (1396). "نشانه‌شناسی نقوش کهن معماری گیلان در مطابقت با نقش‌مایه‌های برخی هنرهای دست‌بافت منطقه، با تأکید بر دیدگاه پیرس"، فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره 26، صص. 75- 104.
غلام‌زاده، فراز. (۱۳۹۲). معماری بوشهر در دوران زند و قاجار، تهران: انتشارات آباد بوم.
فروتنی، سام. (۱۳۸۳). مصالح و ساختمان، تهران: انتشارات روزنه.
فلاح‌فر، سعید. (۱۳۸۸). فرهنگ واژه‌های معماری سنتی ایران، تهران: کاوش پرداز.
کیانمهر، قباد؛ تقوی‌نژاد، بهاره و میرصالحیان، صدیقه. (۱۳۹۴). "گونه‌شناسی تزئینات قواره‌بری در فرم خورشیدی درها (مطالعه موردی: درهای بناهای سلطنتی دوره قاجار تهران)"، فصلنامه نگره، شماره ۳۴، صص. ۸۴-۱۰۲.
مرباغی، بهروز. (۱۳۹۲). بن‌مایه‌های نوین در معماری بوشهر، تهران: پیام.
معماریان، غلامحسین. (۱۳۹۰). معماری ایرانی، تهران: سروش دانش.
معین، محمد. (۱۳۷۵). فرهنگ فارسی، تهران: سپهر.
مکی‌نژاد، مهدی. (۱۳۸۷). تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی: تزئینات معماری، تهران: انتشارات سمت (مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی).
مدهوشیان‌نژاد، محمد؛ عسکری‌الموتی، حجت‌اله. (۱۳۹۵). "تمایزهای کیفی و کمی در سیر تحول ارسی‌های قاجاری تبریز"، نشریه هنرهای زیبا ـ هنرهای تجسمی، شماره ۴، صص. ۷۷-۸۴.
ممانی، حمید؛ یاری، فهیمه و حقیر، سعید. (۱۳۹۷). "مؤلفه‌های معماری ایرانی ـ اسلامی و نقش هویت‌بخش تزئینات"، فصلنامه هنر و تمدن شرق، شماره ۲۱، صص. ۳۷-۴۶.
منتظر، بهناز؛ سلطان‌زاده، حسین. (1397). "بازتاب نقش پنج ضلعی منتظم در نقوش هندسی معماری اسلامی ایران"، فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره 30، صص. 15-40.
نبی‌پور، ایرج. (۱۳۹۰). معماری بوشهر: سمفونی رنگ، باد و نور، چاپ دوم، بوشهر: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی بوشهر، بنیاد ایران‌شناسی شعبه استان بوشهر.
یاوری، حسین. (۱۳۸۷). آشنایی با چوب و هنرهای مرتبط با آن، تهران: شرکت انتشارات سوره مهر.