مضامین فرهنگی و اجتماعی کتیبه‌های مسجد مدرسه سردار قزوین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه معماری، واحد قزوین، دانشگاه آزاداسلامی، قزوین، ایران.

10.22034/ias.2020.200924.1018

چکیده

مسجد- مدرسه سردار در قزوین یکی از آثار معماری بر جای مانده از دوره قاجار است. این مسجد- مدرسه دارای کتیبه­ هایی است که بازتاب ­دهنده مضامین متنوعی هستند. در طول تاریخ معماری ایران در دوران اسلامی، هنر خوشنویسی در کتیبه نگاری، جایگاه ویژه‌ای داشته است که حامل پیام و ارزش ­های زیبایی شناسانه­ ای می‌باشد. در برخی موارد پیام فضای معماری از طریق استفاده از کتیبه‌ها ابلاغ می‌گردد. به این ترتیب در تزئینات نما، چه از نظر شکل ظاهری و چه از نقطه نظر معنوی، با به کار بردن اسامی ائمه طاهرین و آیات شریفه قرآن مجید، اشعار شعرا در مدح و ثنا، به بناهای تاریخی شکل خاصی داده می‌شود. در این میان، بررسی ماهیت کتیبه ­های مسجد- مدرسه سردار از نظر مضامین حائز اهمیت است. در این راستا بررسی مضمونی خط نگاره‌های به کار رفته در مسجد- مدرسه سردار قزوین با تکیه بر مضامین فرهنگی و اجتماعی ارائه گردد. از این روی، محل نصب کتیبه‌ها، محتوای احادیث و اشعار و دلیل انتخاب هر یک مورد توجه واقع شده است. روش تحقیق در این پژوهش تفسیری- تاریخی است و استدلال نیز از نوع استنتاجی می­باشد. یافته ­های پژوهش حاکی از این است که در این مسجد-مدرسه، انواع کتیبه در مضامین مذهبی و حماسی به کار رفته است. با مطالعه این کتیبه ­ها برخی الگوهای فرهنگی و اجتماعی مرسوم در کیفیت تعاملات اجتماعی و هنری دوره قاجار آشکار گردید.

اهداف پژوهش:
1. شناسایی مفاهیم و مضامین فرهنگی اجتماعی متون در کتیبه ­های مسجد- مدرسه سردار قزوین.
2. دستیابی به فهم تاریخی هنرمندان و شعرایی که در ساخت مسجد مدرسه سردار قزوین مشارکت داشته اند.

سوالات پژوهش:
1. مضامین فرهنگی اجتماعی بکار رفته در کتیبه های مسجد مدرسه سردار قزوین کدام است؟
2. تفکر هنرمندان و شعرا در ساخت مسجد مدرسه سردار قزوین در دوره قاجاریه به چه صورتی بوده است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Cultural and Social Concepts of the Inscriptions of the Sardar Qazvin School-Mosque

نویسنده [English]

  • Jamaledin Soheili
Department of Urban Planning, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran.
چکیده [English]

The Sardar Qazvin School-Mosque in Qazvin is one of the architectural works remaining from the Qajar period. This structure beholds inscriptions that reflect various concepts. Throughout the history of Iranian architecture in the Islamic era, the art of calligraphy witnessed a significant place in inscriptional arts that observe aesthetic values. In a number of cases, the message of the architectural space is conveyed through the use of inscriptions. In this way, in the decoration of the facade, both in terms of appearance and from the spiritual point of view, by using the names of the Imams, the noble verses of the Holy Quran and the poetry of praise all significantly grant a distinct shape and form to historical structures. In the meantime, it is vital to study the nature of the inscriptions of Sardar Mosque-School in terms of conceptual values. In this regard, a thematic study of the calligraphy used in the mosque-school of Sardar Qazvin based on cultural and social themes should be presented. Therefore, the location of the inscriptions, the content of the hadiths and poems and the reason for choosing each have been considered. The research method is interpretive-historical and the argument is inferential. The findings of the research indicate that in this mosque-school, all varieties of inscriptions have been used in religious and epic themes. By studying these inscriptions, common cultural and social patterns in the quality of social and artistic interactions of the Qajar period are revealed.

Research aims:
1. Identifying the concepts and socio-cultural themes of the texts in the inscriptions of the Sardar Qazvin school-mosque.
2. Achieving a historical understanding of the artists and poets who participated in the construction of the Sardar Qazvin school-mosque.
Research questions:
1. What are the socio-cultural themes used in the inscriptions of Sardar Qazvin school-mosque?
2. What was the thinking of artists and poets in constructing the Sardar Qazvin school-mosque during the Qajar period?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Inscription
  • Calligraphy
  • Cultural and Social Themes
  • Sardar Qazvin School-Mosque
  • Qajar Period
آقاداودی، محی ­الدین و زکریایی کرمانی، ایمان. (1396). «تحلیل مضامین و کارکردهای کتیبه­ های مدارس عصر صفویه اصفهان نمونه موردی: مسجد- مدرسه چهارباغ»، دوفصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 26، صص. 117-100.
آل داود، علی. (۱۳۸۸). دیوان اشعار صفایی جندقی، تهران: انتشارات کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
آوری، پیتر. (1382). تاریخ معاصر ایران از تأسیس تا انقراض قاجاریه، ترجمه محمد رفیعی محمدآبادی، تهران: آشیانه کتاب.
احمدی، غلامعلی؛ شمشیری، محمدرضا و رحمانی، جهانبخش. (1398). «فاعلیت خدا در نظام هستی از نگاه علامه طباطبایی و انعکاس آن در کتیبه­های بناهای اسلامی»، دو فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 36، صص. 300-290.
بطیار، محبوبه و حسنی، غلامرضا. (1398). «خاستگاه شناختی، طبقه بندی و تحلیل نقش ­های شیرسر بناهای قاجاری گرگان، دو فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 33، صص. 99-85.
بورکهارت، تیتوس. (1387). هنر اسلامی، زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
بهاروند، احمد. (۱۳۸۷). دیوان محتشم کاشانی، تهران: انتشارات نگاه.
بمانیان، محمدرضا؛ مومنی، کوروش و سلطان‌نژاد، حسین. (1392). بررسی تطبیقی ویژگی‌های طرح معماری مسجد- مدرسه‌های دوره قاجار و مدارس دوره صفویه، آرمانشهر، شماره 11، صص. 10-1.
پیرنیا، محمدکریم. (1370). گنبد در معماری ایرانی، مجله اثر، شماره 20.
خزایی، محمد. (1382). نمادگرایی در هنر اسلامی، مجموعه مقالات اولین همایش هنر اسلامی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خمسه، فرزانه و شایسته ­فر، مهناز. (1390). بررسی مضمونی خط‌نگاره‌های مسجدالنبی قزوین، دوفصلنامه علمی پژوهشی هنرهای تجسمی نقش‌مایه، شماره 7، صص. 20-1.
دلال موسوی، سیدمحمد. (1384). حاکمان قم. قم: انتشارات زائر.
رسولی، آذر؛ مسعودی، امیدعلی و دلاور، علی. (1397). سیاست های فرهنگی، هنری و تجاری قالی ایرانی دوران قاجاریه ( 1329 تا 1344)، دوفصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 30، صص. 45-30.
سمیع آذر، علیرضا. (1376). تاریخ تحولات مدارس ایران، سازمان نوسازی، تهران: توسعه و تجهیز مدارس کشور.
سهیلی، جمال­الدین و عارفیان، انسیه. (1395). تحلیل روابط اجتماعی- انسانی در فضاهای مسجد- مدرسه های دورة قاجار قزوین براساس رویکرد نحو فضا، پژوهش های جغرافیای انسانی، شمارة 3، صص. 481-470.
شایسته فر، مهناز. (1380). «جایگاه قرآن، حدیث و ادعیه در کتیبه‌های اسلامی»، فصلنامه علمی-پژوهشی دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس،شماره5، صص. 30-20.
شایسته فر، مهناز و صراف زاده، رامینه. (1389). «تجلی اسماء مقدس در تزئینات معماری امام زادگان و مقابر سده‌ی چهاردهم/هشتم-شهر قم»، دوفصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 13، صص. 45-20.
شریعت، زهرا. (1386). «تزئینات کتیبه‌ای آستانه مقدسه قم»، دو فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 7، صص. 18-1.
شیخی، علیرضا و قاسمی، منوره. (1397). مطالعه کتیبه­ های پنجمین ضریح حرم مطهر امام رضا (ع)، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی شماره 31، صص. 40-20.
گرابر، اولگ و هیل، درک. (1375). معماری و تزئینات اسلامی، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
گلریز، محمدعلی. (1337). مینودر یا (باب‌الجنه) قزوین، چاپ دوم، قزوین: انتشارات طه.
گودرزی (دیباج)، مرتضی. (1388). آینه خیال (بررسی و تحلیل تزئینات معماری دوره قاجاریه)، تهران: سوره مهر.
فراست، مریم. (1385). «بکارگیری شاخصه‌های معماری اسلامی در معماری مسجد محله»، دوفصلنامه مطالعات هنر اسلامی شماره 4، صص. 30-15.
مسعودی آرانی، عبدالله. (۱۳۹۵). دیوان صباحی بیگدلی، قم: انتشارات اسوه.
معمارزاده، محمد. (1386). تصویر و تجسم عرفان در هنرهای اسلامی، تهران: دانشگاه الزهرا.
مکی نژاد، مهدی. (1387). تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی (تزئینات معماری)، تهران: مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی (سمت).
مهدوی‌نژاد، محمدجواد؛ قاسم‌پورآبادی، محمدحسین و محمدلویی شبستری، آیسا. (1392). گونه‌شناسی مسجد-مدرسه‌های دوره قاجار، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 11، صص. 20-1.
هیلن برند، روبرت. (1380). معماری اسلامی، شکل، کارکرد و معنی، ترجمه باقر آیت‌الله شیرازی، تهران: انتشارات روزنه.