تبیین نقش متقابل فرهنگ و هنر در معماری آیینی تکایای مازندران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه معماری، دانشکده معماری، واحد نور، دانشگاه پیام نور، نور، ایران.

2 دکتری تخصصی، استاد گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

10.22034/ias.2021.270249.1525

چکیده

ساختارهای موجود در جامعه با یکدیگر در رابطه متقابل هستند. هنر آیینی تبلور عینی فرهنگ، اعتقادات مذهبی و باورهای عامیانه کنش­گر اجتماعی است. معماری تکایا، آیینه سنت­ های پنداری، گفتاری و کرداری هنرمند شیعه در رابطه با "زمان و مکان" مقدس است. معماری آیینی، هنر آمیخته با فرهنگ است، معماری بومی تکایا تجلّی تاریخ، نژاد، هنر، اقلیم، مذهب شیعه، سنت، هویت و فرهنگ مردم مازندران است. واکاوی معیارهای فرهنگ و اهمیت هنر آیینی علاوه بر نمایاندن ارزش‌های معماری بومی تکایا، می‌تواند رهنمودهای طراحی جهت خلق فضایی با کیفیت بیش‌تر را در اختیار طراحان قرار دهد. پژوهش حاضر با بهره ­گیری از غنای زیست بوم و جغرافیای فرهنگی مازندران به تأثیر متقابل فرهنگ و هنر آیینی برای روایت مصائب امام حسین(ع)، اهل بیت، یارانش و مناسک عزاداری عاشورا در معماری تکایا پرداخته است. این پژوهش از نوع کیفی است که با روش تاریخی-تفسیری انجام شده و به صورت اسنادی و میدانی به جمع‌آوری اطلاعات پرداخته و در تحلیل داده ­ها از روش توصیفی-تحلیلی و تطبیقی بهره برده است. جامعه آماری، پژوهش تعداد 9 تکیه از شهرستان آمل می­ باشند. نتایج پژوهش گویای آن است که معیارهای فرهنگ (ساختار قدرت، جایگاه اجتماعی، ساختار خویشاوندی، وقف، نذر، سن و جنسیت کاربرفضا) و آیین ­های بومی مردم مازندران (دیوان، شالیزار، زن شاهی، برف چال واوارون، شیلان) و هنر آیینی که شامل نقاشی آیینی (نگاره­ های سقانفار)، معماری آیینی(تکایا) و  نمایش آیینی (تعزیه) تأثیر متقابلی در احیاء، ماندگاری، سازگاری و ارتقاء همدیگر داشته اند. فرهنگ تأثیر به سزایی در معماری داشته و متقابلاً معماری نیز یکی از عواملی تأثیرگذار بر فرهنگ بوده است.

اهداف پژوهش:
1. بازشناسی هنر آیینی و معیارهای فرهنگ در معماری بومی تکایای مازندران.
2. بررسی تأثیر فرهنگ و هنر آیینی در چیدمان عناصر معماری آیینی تکایا.

سوالات پژوهش:
1. معیارهای موثر فرهنگ بر معماری تکایای مازندران کدام اند؟
2. چه رابطه ای میان فرهنگ و معماری آیینی، نمایش آیینی و نقاشی آیینی وجود دارد؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Explanation on the Mutual Role of Culture and Art in the Ritual Architecture of the Takayas of Mazandaran

نویسندگان [English]

  • Morteza Hasanpoor 1
  • Hossein Soltanzadeh 2
1 PhD Student, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Humanities, Saveh Branch, Islamic Azad University, Saveh, Iran.
2 PhD, Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Humanities, Saveh Branch, Islamic Azad University, Saveh, Iran.
چکیده [English]

The existing structures in society are interrelated. Ritual art is the objective manifestation of culture, religious ideologies and popular beliefs of the social activist. Takaya architecture is a mirror of the Shiite artist's traditions of thought, speech and action in relation to "time and place". Ritual architecture is an art mixed with culture, hence, the art of Takaya is a native architecture and the manifestation of history, race, art, climate, Shiite religion, tradition, identity and culture of the people of Mazandaran. Analyzing the criteria of culture and the importance of ritual art, in addition to expressing the values ​​of Takaya architecture, can provide design guidelines for designers to create a higher quality space. Using the richness of ecology and cultural geography of Mazandaran, the present study has dealt with the interaction of ritual culture and art to narrate the sufferings of Imam Hussein (PBUH), his family, his companions and the mourning rituals of Ashura in the Takaya architecture. This research is of qualitative type which has been accomplished by the means of a historical-interpretive method and information is gathered in the form of documents and field analysis; moreover descriptive-analytical and comparative methods have been used in data analysis. The statistical population of the study is a number of nine participants from Amol city. The results show that the criteria of culture (power structure, social status, kinship edifice, endowment, vows, age and gender of the user of space) and the local rituals of the people of Mazandaran (Divan, paddy field, Zan Shahi, Barf Chal, Vavarun, Shilan) and artistic ceremonies that include ritual painting (Saqanfar paintings), ritual architecture (Takaya) and ritual representation (Taziyeh) have had a reciprocal effect on reviving, perpetuating, adapting and promoting each other. Culture has had a great impact on architecture and in return, architecture has been one of the influential factors on culture.

Research aims:
1. Recognition of ritual art and cultural standards in the native architecture of Takaya Mazandaran.
2. Investigation of the effect of ritual culture and art on the arrangement of elements of Takaya ritual architecture.

Research questions:
1. What are the effective criteria of culture on the architecture of Takaya Mazandaran?
2. What is the relationship between ritual culture and architecture, ceremonial representation and ritual painting?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Culture
  • Ritual Art
  • Indigenous Architecture
  • Takaya
  • Mazandaran
آیت‌اللهی، حبیب الله؛ کلانتر، علی اصغر. (1388). «کاربرد آیات قرآنی و متون مذهبی در تزیینات معماری شیعی مازندران». نشریه تحلیلی-پژوهشی نگره، 13: 5-28.
اخگری، محمد و امیرکلایی، ابراهیم. (1383). «سقانفار (یادمان مذهبی و سنتی مازندران)». فرهنگ مردم ایران، (5).
اعظم­ زاده، محمد؛ انصاری، مجتبی و پورمند، حسنعلی. (1390). «مضامین مذهبی در نقاشی‌های عامیانه تکایا در مازندران». دو فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 15، صص 73-90.
اکبری، حسین و فخاری، روح­اله. (1396). «نقش قومیت در رفتار انتخاباتی اجتماعات چند قومیتی (مورد مطالعه: شهرسان بجنورد)». نشریه جامعه شناسی کاربردی، 28 (2): 71-90.
الویری، محسن. (1398). تاریخ اجتماعی شیعیان: مفاهیم و کلیات. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
الیاده، میرچا. (1392). آیین ­ها و نمادهای تشرف: اسرار تولد و تولد دوباره. چاپ دوم، ترجمه مانی صالحی علامه، تهران: نیلوفر.
الیاده، میرچا. (1389). رساله در تاریخ ادیان. چاپ چهارم. ترجمه جلال ستاری، تهران: سروش.
اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1380). حس وحدت: سنت عرفانی در معماری ایرانی. تهران: انتشارات خاک.
ایزدی جیران، اصغر. (1392). «چشیدن مناسک: مردم نگاری حسی غذای نذری در تهران». نشریه پژوهش های انسان شناسی ایران، 3 (2): 25-45.
بابایی، سوسن. (1385). «نقش میرزا محمد تقی (ساروتقی) در معماری دوره صفویه». ترجمه: محمد صرّاف، گلستان هنر (5): 92-101.
باقری خلیلی، علی اکبر و غزنوی، طیبه.  .(1391) «دیرینگی مازندران و فرهنگ مازندرانی» . شماره اول.
بیات فرد، فاطمه و لاجوردی، فاطمه. (۱۳۹۵). «استحاله و تغییر هستی شناختی در آیین‌های گذار». پژوهشنامه ادیان، (19): 21-36.
بشیر، حسن. (1390). تعزیه. چاپ اول، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
بُوی، فیونا. (1394). مقدمه ­ای بر انسان­ شناسی دین. ترجمه مهرداد عربستانی. چاپ دوم، تهران: نشر نقد افکار.
پوپ، آرتور. (1398). معماری ایرانی. مترجم: غلامحسین صدری افشاری، چاپ دهم، تهران: نشر دات.
تورفیل، دیوید. (1397). زیست شیعی(مناسکی شدن مسلمانان در ایران امروز)، اصفهان: آرما.
جانعلی ­زاده چوب بستی، حیدر و ذال، محمدحسن. (1390). «سقانفار؛ نماد معماری اسلامی: کارکردهای دینی و اجتماعی سقانفار در مازندران». کاوش­ های دینی، شماره 6، 113-142.
جمشیدی­ ها، غلامرضا و قبادی، علیرضا. (1386). «تحلیل جامعه­ شناختی از مراسم و مناسک دینی با تاکید بر مراسم عاشورا». مجله تاریخ اسلام، (30).
جوادی، شهره. (1396). « اماکن مقدس با پیشینه نیایشگاه مهر». صفه، شماره 19.
حسن پور، مرتضی و سلطان زاده، حسین. (1398). «تأثیر آیین تعزیه بر معماری بومی تکایای مازندران- طایفه اسک آمل». نشریه هنر اسلامی، 15(34): 258-295.
حسن­پور، مرتضی و سیدیان، سیدعلی. (1394). «بررسی ساختار هویت‌بخش تکایا به عنوان معماری مقدس شیعه (نمونه موردی طراحی تکیه اسکو، شهر امام زاده عبدا... آمل)». رساله کارشناسی ارشد، استاد راهنما سید علی سیدیان.
راعی اسکی، مصطفی. (1387). اسک در گذر تاریخ. چاپ اول، تهران: نشر انتخاب.
راپاپورت، آموس. (1391). «فرهنگ، معماری و طراحی». ترجمه: مازیار برزگر و مجید یوسف نیاپاشا، ساری: انتشارت شلفین.
رحمانی، جبار؛ فرحزاد، یاسمن. (1394). «سفره­ های نذری در تهران: عاملیت زنانه در جماعت آیینی». پژوهش ­های انسان­شناسی ایران، 5 (2): 183-200.
رحیم زاده، معصومه. (1382). سقاتالارهای مازندران. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
رستمی، مصطفی و باباجان تبار، فاطمه. (1382). «مطالعه‌ای بر عناصر بین متنی و پیش متن‌های اسطوره‌ای و مذهبی در سقانفارهای مازندران». نشریه هنرهای بومی، 2: 91-112.
رضایی آدریانی، منصور. (1399). مقاله فوق در کتاب «سوگ شیعی» به کوشش محسن حسام مظاهری، چاپ­ اول، قم: آرما.
روح الامینی، محمود و همکاران. (1379)، «میزگرد فرهنگ و هویت». فصلنامه مطالعات ملی، شماره4، صص9-60.
سلامتی اوزینه، جلال. (۱۳۸۲). «آیین و مراسم طلب آفتاب در منطقه شرق استان گلستان». مجله کتاب ماه هنر. ۵۶ و ۵۵.
رشاد، علی اکبر. (1390). «درباره فلسفه فرهنگ». تهران: انتشارات راهبرد فرهنگ.
رحمانی، جبار. (1394). آیین و استوره در ایران شیعی: انسان شناسی مناسک عزاداری محرم. در کتاب فرهنگ سوگ شیعی به کوشش محسن حسام مظاهری، چاپ­ اول، قم: آرما.
ستاری، جلال. (1394). زمینه­ ی اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران. چاپ دوم، تهران: نشر مرکز.
سلطان زاده، حسین. (1362). روند شکل گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران. تهران: انتشارات آگاه.
سلیمانی دلفارد، نجمه. (1395). مردم شناسی زیارتگاه­ ها، با مقدمه ­ای از ابراهیم انصاری. تهران: جامعه شناسان.
صارمی، حمیدرضا و شاه محمدی دانشور، محمدامین. (1394). پیش در آمدی بر حکمت هنر اسلامی، تهران: آفتاب توسعه.
صادقی، قطب الدین. (1373). «مدخلی بر نمایش آیینی». فصلنامه هنر، شماره 26.
على الحسابی، مهران و پای کن، عصمت. (۱۳۹۲). «تدوین چارچوب مفهومی تعامل شهر و آیین های جمعی و بررسی مصداق آن در آیین های عاشورایی». نشریه مطالعات شهر ایرانی– اسلامی، 3(12): 36-27.
علیجانی، بابک. (1384). مهر در ایران و باستان. تهران: ققنوس.
فاریابی، مرضیه و همکاران. (1396). «تأثیر نهاد وقف در پایداری حسینیه های عصر قاجار بیرجند». مطالعه موردی: حسینیه بی بی عروس. فصلنامه علمی ترویجی مطالعات فرهنگی-اجتماعی خراسان، 11(3): 99-117.
فرهادی، مرتضی. (1369). «دگریاری» و «خودیاری» در جشن «میان بهار» در «اسک لاریجان آمل». رشد آموزش علوم اجتماعی، (3)،  20-10.
فرهادی، مرتضی. (1381). «حکومت زنان در روستای اسک». فصلنامه پژوهش زنان، (3) 163-182.
قدیری، بهرام. (۱۳۶۹). «احیاء فرهنگ وقف با هدف تسهیل زندگی در مجتمع­های زیستی». معماری و شهرسازی صفه، 1 (1): ۳۶-۴۳.
کسمایی، مرتضی. (1388). پهنه بندی و راهنمای طراحی اقلیمی اقلیم معتدل و مرطوب (استان های گیلان و مازندران)، چاپ اول، تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
کراملین، رزماری. (١٣٨٦). فراسوی ایمان. ترجمة: مصطفی اسلامیه. تهران: فرهنگستان هنر.
کیان مهر، منصور و همکاران. (1384). «تأثیر ایدئولوژی صفویان بر منبت کاری دوران حکومت شاه طهماسب». شماره 40.
لنگ، جان. (1381). «آفرینش نظریه معماری، نقش علوم رفتاری در طراحی محیط». ترجمه: علیرضا عینی فر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
محمودی، فتانه؛ طاووسی، محمود. (1390). جایگاه هویت آیینی-مذهبی «تعزیه» و واقعه عاشورا در هنرهای تصویری مازندران، نشریه مطالعات ملی، 12 (4): 67-92.
معماریان، غلامحسین و پیرزاد، احمد. (1391). «نگاهی به معماری بومی سقانفارها». صفه، شماره 58، 29-44.
مفیدی، مجید و شمیرانی، حدیثه. (1395). «مسکن اجتماعی: هویت، فرهنگ، پایداری». علم معمار، 360-340.  
مظاهری، حسام. (1399). فرهنگ سوگ شیعی. چاپ اول، اصفهان: انتشارات آرما.
معطوفی، اسدالله. (1394). سیرتاریخی معماری 600 ساله گرگان و استرآباد. چاپ اول، تهران: سفیر اردهال.
موسوی کوهپر، سید مهدی و ذال، محمدحسن. (1391). «تحلیل عوامل اجتماعی تأثیرگذار بر معماری تکایا در مازندران». نخستین همایش ملّی هنر تبرستان (گذشته و حال)، بابلسر، مؤسسه آموزش عالی مارلیک، دانشگاه مازندران.
میر احمدی، مریم. (1371). «به مناسبت چهارصدمین سال پایتختی اصفهان پژوهشی در موقوفات عصر صفوی». شماره 25.
نقره کار، عبدالحمید. (1387). «درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی، دفتر معماری و طراحی شهری»: شرکت طرح و نشر سیما.
نصری اشرفی، جهانگیر. (1385). فرهنگ واژگان طبری. تهران: احیا کتاب.
یوسف نیا پاشا، وحید. (1384). «پیمایشی بر نقوش روی شیر سر و کوماچه سر در سقانفارهای مازندران». پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.
یوسفی، صفر. (1387). «سیر تحول دین و مذهب در مازندران»، فصلنامه تخصصی فقه و تاریخ تمدن»، 4 (16): 166-192.
Aleksandra, D. & Stupar, A. (2001). Briefinsight into historical urban transformations: Design of public apaces vs, myth, ritual and ideology, Spatium, p.23-19.
Falahat, M. S. (2006). The Sense of Space and its Factors, Journal of Honar-ha-ye ziba, 26,57-66.
Momen, M. (2009). Understanding Religion, Oxford.
Segal, R. A. (2005). “Myth and Ritual”, The Routledge Companion to the Study of Religion, J. R. Hinnells(ed.), New York.