نقش دبیران ایرانی در فرازمندی دیوانسالاری هنر و تمدن اسلامی عصر عباسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد خمین، دانشگاه آزاد اسلامی، خمین، ایران.

2 دکتری تخصصی، استادیار تاریخ و تمدن اسلامی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، تهران، ایران.

3 دکتری تخصصی، استادیار گروه معارف، دانشکده علوم انسانی، واحد خمین، دانشگاه آزاد اسلامی، خمین، ایران.

10.22034/ias.2021.288027.1616

چکیده

هنر و تمدن اسلامی از آغاز  پیدایش تا عصر حاضر تحت تأثیر عوامل مختلفی تکوین یافته است. در این میان ایرانیان نیز سهم بسزایی در این مسئله داشته ­اند. پس از فتح ایران، بستر مناسبی برای استفاده از تجارب دیوانی ایرانیان که از تجربه و سابقۀ تمدنی ممتازی در ملکداری و امور دیوانی برخوردار بودند، فراهم آمد. نقش دبیران ایرانی در دیوانسالاری عصر عباسی به‌درستی تبیین نشده است. دبیران ایرانی نه‌تنها پیش از عربی­سازی دیوانسالاری اسلامی، مجریان و مدیران تشکیلات اداری و مالی دستگاه حکومتی بودند؛ بلکه نقش اصلی و اساسی را نیز در مرحلۀ  گذار از دیوانسالاری بومی به دیوانسالاری عربی بازی کردند. پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده­ های منابع کتابخانه ­ای انجام شده است. یافته ­های پژوهش حاکی از این است که هنر و تمدن ایرانی و دبیران ایرانی در فرازمندی دیوانسالاری در تمدن اسلامیِ عصر عباسی، نقش مهمی داشته ­اند. پایه ­های دیوانسالاری اسلامی از آغاز تأسیس تا مراحل تکمیلی و تکاملی آن توسط دبیران ایرانی و با اتکاء به میراث دیوانیِ ایران ساسانی گذاشته شد. ایرانیان با انتقال داده‌های تمدنی و هنری، نقش مهمی در هویت ­بخشی به هنر و تمدن در عصر عباسی بر عهده داشته ­اند.

اهداف پژوهش:
1. تبیین سهم دیوانسالاری ایرانی، بر تکامل و پیدایش نهاد دربار و دیوان در خلافت عباسی.
2. تبیین نقش ایرانیان در پیشرفت هنر در عصر عباسی.

سؤالات پژوهش:
1. سهم ایرانیان در توسعه و تحکیم تشکیلات و دیوانسالاری در خلافت عباسی چیست؟
2. نقش ایرانیان در پیشرفت هنر در عصر عباسیان چگونه بوده است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of Iranian Secretaries in the Rise of the Bureaucracy of Islamic Art and Civilization in the Abbasid Era

نویسندگان [English]

  • Abdol Karim Rostami 1
  • Ali Elhami 2
  • Hossein Khosravi 3
1 P. H. D., student in History and Civilization of Islamic Nations, Khomein Branch, Islamic Azad University, Khomein, Iran.
2 P. H. D., Assistant Professor of Islamic History and Civilization, Tehran University of Medical Sciences, Tehran, Iran.
3 P. H. D., Assistant Professor, Department of Education, Faculty of Humanities, Khomein Branch, Islamic Azad University, Khomein, Iran.
چکیده [English]

Islamic art and civilization has developed under the influence of various factors from the beginning to the present day. In the meantime, Iranians have also made a significant contribution to this issue. After the conquest of Iran, a suitable platform was provided for the use of the Iranians' civil experience as they bestowed a distinguished civilizational experience and background in real estate and civil affairs. The role of Iranian secretaries in the bureaucracy of the Abbasid era has not been accurately explained. Before the Arabization of Islamic bureaucracy, Iranian secretaries were not only executives and managers of the administrative and financial institutions of the government; but also played the main and essential role in the transition from native bureaucracy to Arab administration. The present research has been carried out in a descriptive and analytical way and by relying on the data of library sources. The research findings indicate that Iranian art and civilization and Iranian secretaries played a central role in the rise of bureaucracy in the Islamic civilization of the Abbasid era. The foundations of Islamic bureaucracy, from the beginning of its establishment to its complementary and evolutionary stages, were grounded by Iranian scribes and relying on the civil heritage of Sassanid Iran. By transferring cultural and artistic data, Iranians were significant in granting identity to art and civilization in the Abbasid era.

Research aims:
1. Explaining the role of Iranian bureaucracy on the development and emergence of the institution of court during the Abbasid Caliphate.
2. Clarifying the role of Iranians in the development of art in the Abbasid era.

Research questions:
1. What is the contribution of Iranians in the development and consolidation of organizations and bureaucracy during the Abbasid Caliphate?
2. What was the role of Iranians in the development of art in the Abbasid era?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic Bureaucracy
  • Iranian Bureaucracy
  • Iranian Secretaries
  • Islamic Art and Civilization
ابن طیفور. (1388).  بغداد فی تاریخ الخلافه العباسیه، ‌بغداد: مکتبه المثنی.
ابن‌عساکر. (1415ق). تاریخ مدینه دمشق، الجز التاسع و العشرون، بیروت: دارالفکر.
ابن‌جوزی. (1415ق). المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، بیروت: ‌دارالفکر.
ابن­ مسکویه. (1418ق). تجارب­الامم، طهران: سروش.
ابن ­خلدون. (1369). مقدمه ابن خلدون، ج۱، ترجمه پرویز گنابادی، تهران: علمی فرهنگی.
ابن­ حیان. (1954). البصائر و الذخائر، تصحیح عبدالرزاق محی‌الدین، بغداد.
اتینگهاوزن، ریچارد و گرابار، اولگ. (1382). هنر و معماری اسلامی(1)، تهران: سمت.
القلقشندی، احمد بن علی. (1338ق). صبح­الاعشی فی کتابه الانشاء، قاهره: ‌دارالکتب الامیریه.
انوری، حسن. (1373). ‌اصطلاحات دیوانی دوره غزنوی و سلجوقی، تهران: طهوری.
بازورث، ک، دارلی دران و دیگران. (1380). سلجوقیان، ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی.
بیات، عزیزاله. (1370). ‌تاریخ ایران از ظهور اسلام تا دیالمه،‌ تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
باسورث، کلیفورد. (1372). تاریخ غزنویان،‌ ترجمه حسن انوشه، تهران:‌ امیرکبیر.
جوینی، عطاملک. (1367). تاریخ جهانگشای به سعی محمد غزنوینی، ج۲ و ۳، تهران: ‌ارغوان.
جهشیاری، ابوعبداللّه محمد بن عبدوس. (1348). کتاب الوزراء و الکتاب، ترجمه ابوالفضل طباطبایی، به کوشش مصطفی السقا، ابراهیم الانباری، عبدالحفیظ شلبی، به مقدمه زین العابدین رهنما، بی­جا: تابان.
خوارزمی، احمد بن یوسف. (1362). مفاتیح العلوم، ترجمه حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی.
خوافی، مجد. (1345). روضه خلد، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: بی­نا.
خواندمیر،‌ غیاث‌الدین. (1333). تاریخ حبیب ­السیر،‌ ج ۳. تهران: ‌خیام.
رضایی، رمضان؛ بیات، علی و موسوی، سیدجمال. (1389). «نقش دبیران ایرانی در تأسیس و تکوین دیوانسالاری اسلامی در قرن اول هجری»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، شماره1، صص. 55-43.
شابشتی، علی بن محمد. (1386). الدیارات، تحقیق کورکیس عواد، بغداد.
فقیهی، علی اصغر. (1365). آل­بویه، تهران: صبا.
فرای، ریچارد. (1363). تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه، ج۴، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
فرهمندپور، فهیمه و فرخنده­زاده، محبوبه. (1393). «نقش دبیران ایرانی در تحول نظامی اداری عباسیان»، مطالعات تاریخ اسلام، شماره20، صص. 121-99.
قادری، حاتم. (1382). اندیشه‌های سیاسی در اسلام و ایران،‌ چاپ چهارم، تهران: سمت.
قدامه بن جعفر. (1370). کتاب الخراج، ترجمه و تحقیق حسین قره چانلو، تهران: البرز.
گردیزی، تاریخ گردیزی. (1363). تصحیح عبدالعی حبیبی، تهران:‌ دنیای کتاب.
میهنی، محمدعبدالخالق. (1970). دستور دبیری، محمدصادق عرفان ارزی، آنکارا.
متز. آدام. (1364). تمدن اسلام در قرن ۴ هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی، تهران: امیرکبیر.
مسعودی،علی بن حسین. (1344). مروج الذهب؛ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ماوردی، محمد بن حبیب. (1362). الاحکام السلطانیه، مکتب الاعلام الاسلامی، اقبال.
موسوی حاجی، سید رسول. (1392). «بازیابی هویت ایرانی در سده­ های نخستین اسلامی با تکیه بر عناصر فرهنگی و هنری پیش از اسلام»، خراسان بزرگ، شماره14، صص. 91-79.
ناجی، محمدرضا. (1384). سامانیان،دوره شکوفایی ایرانی – اسلامی، تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی.
نرشخی. (1363). تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر القباوی، تصحیح مدرس رضوی، تهران:‌ قدس.
نسوی، محمد بن زیوری. (1366). سیرت سلطان محمد جلال ­الدین منکبرنی، ترجمه محمد علی ناصح، تهران: سعدی.
وارد، ریچارد. (1384). فلزکاری اسلامی، ترجمه مهناز شایسته فر، تهران: مؤسسه هنر اسلامی.
وصاف، عبدالله. (1269ق). تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار (تاریخ وصاف) به اهتمام محمد مهدی اصفهانی، دهلی.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله. (1362). جامع­التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، ج۲، تهران: ‌اقبال.