واکاوی نقش هندسه معقول و محسوس در معماری گنبد سلطانیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

2 دکتری تخصصی، دانشیار گروه معماری ، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

3 دکتری تخصصی، استادیار گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

4 دکتری تخصصی، استاد گروه معماری و شهرسازی ، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

10.22034/ias.2022.313809.1791

چکیده

هندسه، در معماری ایرانی (چه پیش از اسلام و چه پس از اسلام) جایگاه ویژه ­ای داشته است. اساساً هدف از به ­کارگیری هندسه در معماری، توسعه و گسترش اشکال و نمودهای برگرفته از طبیعت برای ارتقای ماده و بیان مطلوب اصول و عقایدی بوده که در هر دوره در ذات خود مقدس شمرده می­ شد که در دوره معماری ایرانی-اسلامی غایت اصلی رسیدن به کمال (یگانه مطلق هستی) می باشد. هندسه می ­تواند به عنوان ابزاری جهت ارتقاء کیفیت بنا و درک معنا و مفهوم معماری تأثیرگذار باشد. روش پژوهش حاضر، توصیفی- تحلیلی می­ باشد. مجموعه­ ای از شاخصه­ ها براساس مطالعات اسنادی و کتابخانه ­ای و همچنین تجزیه و تحلیل ­ها برای هندسه، در دو بخش معقول، مشتمل بر رمز و نماد و هندسه محسوس، مشتمل بر وجوه کمی و کیفی جهت واکاوی نقش ­پردازی آن در معماری گنبد سلطانیه در نظر گرفته شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می ­دهد که هندسه معقول در ساختار گنبدخانه با بهره­ گیری از رموز (اعداد) و نمادها (اشکال) بیشترین بیانگری را در بخش کالبدی-فضایی ایجاد می­ کند. همچنین وجود قوانین و ویژگی­ های (وجوه کیفی و کمی (اندازه ­ها) هندسه محسوس اعم از تقارن، تعادل، هماهنگی و... باعث شده است مواد و مصالح استفاده شده در جنبه ­های محسوس و مادی ارتقا یافته و شأنیت حمل معانی، در کالبد آن افزایش یابد.

اهداف پژوهش:
1. بررسی و تحلیل جایگاه هندسه در معماری ایرانی.
2. بررسی ویژگی­ های وجوه کیفی و کمی هندسه محسوس اعم از تقارن، تعادل، هماهنگی در گنبد سلطانیه.

سؤالات پژوهش:
1. هدف از به ­کارگیری هندسه در معماری ایرانی- اسلامی چیست؟
2. وجوه کیفی و کمی هندسه چه نقشی در معماری گنید سلطانیه دارد؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analyzing the Role of Practical and Perceptible Geometry in the Architecture of the Soltanieh Dome

نویسندگان [English]

  • Sware Amir Ashayeri 1
  • Lida Balilan Asl 2
  • Dariush Satarzadeh 3
  • Farah Habib 4
1 PhD Candidate, Department of Architecture, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
2 PhD, Associate Professor, Department of Architecture, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
3 PhD, Assistant Professor of Urban Planning Department, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
4 PhD, Professor, Department of Architecture and Urban Planning, Science and Research Unit, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Geometry has had a special place in Iranian architecture (both before and after Islam). Basically, the purpose of using geometry in architecture is to develop and expand the forms and expressions taken from nature to improve the matter and express the principles and ideas that were considered sacred in their essence. In the period of Iranian-Islamic architecture, the main goal is to reach perfection (the absolute unity of existence). Geometry can also be effective as a tool to improve the quality of the building and understand the meaning and concept of architecture. The present research method is descriptive-analytical. A set of indicators based on documentary and library studies as well as analyzes for geometry, in two reasonable parts, including code, symbol and tangible geometry, including quantitative and qualitative aspects to analyze its role is considered in the architecture of Soltanieh Dome. The results of the research confirm that reasonable geometry in the structure of the dome by using codes (numbers) and symbols (shapes) create the most expression in the physical-spatial part. Also, the existence of rules and features (qualitative and quantitative aspects (sizes)) of tangible geometry, including symmetry, balance and coordination have made the materials and resources used in the tangible and material aspects to be improved and the dignity of the ability to transfer meaning to increase.

Research aims:
1. Considering and exploring the position of geometry in Iranian architecture.
2. Examining the characteristics of qualitative and quantitative aspects of perceptible geometry, including symmetry, balance and harmony in the Soltanieh Dome.

Research questions:
1. What is the purpose of using geometry in Iranian-Islamic architecture?
2. What is the role of qualitative and quantitative aspects of geometry in the architecture of the Soltanieh Dome?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sensible and Functional Geometry
  • Iranian Architecture
  • Soltanieh Dome
اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1394). حس وحدت (نقش سنت در معماری ایرانی)، ترجمه­ی ونداد جلیلی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات علم معمار.
افلاطون. (1353). جمهوری افلاطون، ترجمه­ی رضا کاویانی و محمدحسین لطفی، تهران: انتشارات ابن­سینا.
اکبری، فاطمه­. (1395). «بازاندیشی تناسبات هندسی خلقت در آثار هنر و معماری اسلامی»، فصلنامه مطالعات مدیریت شهری، شماره 44، صص. 124-107.
امیرعشایری، سواره؛ بلیلان اصل، لیدا؛ استارزاده، داریوش و حبیب، فرح. (1399). «تبیین نقش هندسه و خیال در خلق اثر معماری»، فصلنامه­ علمی کیمیای هنر، شماره 36، صص. 91-75.
بلخاری­ قهی، حسن. (1396). هندسه خیال و زیبایی، چاپ دوم، تهران: انتشارات متن.
پوپ، آرتور آپهام. (1378). سیری در هنر ایران، ترجمه­ی نجف دریابندری، جلد 6، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
حجازی، مهرداد. (1388). «هندسه­ ی مقدس در طبیعت و معماری ایرانی»، مجله تاریخ علم، شماره 7، صص. 36-15.
خیرجو سادات، هاشم؛ فیضی، محمد و وثیق، بهزاد. (1396). «تأثیر مذهب شیعه و اهل سنت بر شکل­گیری مقابر دوره­ی ایلخانی»، فصلنامه فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، شماره 2، صص. 95-83.
رضازاده اردبیلی، مجتبی و ثابت­فرد، مجتبی. (1392). «بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 1، صص. 44-29.
رضوان قهفرخی، همایون و کریمیان، حسن. (1396). سلطانیه: ظهور و سقوط یک پایتخت، چاپ اول، تهران: جهاد دانشگاهی.
سیلوایه، سونیا؛ دانشجو، خسرو و فرمهین فراهانی، سعید. (1391) «هندسه در معماری ایرانی پیش از اسلام و تجلی آن در معماری معاصر ایران»، نقش جهان، شماره 1، صص. 66-55.
شایسته­ فر، مهناز. (1380). «تزئینات کتیبه ه­ای گنبد سلطانیه»، مجله هنرهای تجسمی، شماره 11، صص. 131-126.
عفیفی، ابوالعلا. (1380). شرحی بر فصوص­الحکم، ترجمه­ ی نصرالله حکمت، تهران: انتشارات الهام.
قوچانی، عبدالله. (1381). گنبد سلطانیه به استناد کتیبه ­ها، چاپ اول، تهران: گنجینه هنر.
کاپلستون، فردریک چارلز. (1388). تاریخ فلسفه (فلسفه یونان و روم)، ترجمه­ی سید جلال­الدین مجتبوی، جلد اول، چاپ ششم، تهران: انتشارات سروش و انتشارات علمی و فرهنگی.
گاتری، دبلیو.کی.سی. (1375). تاریخ فلسفه یونان (فیثاغورس و فیثاغوریان)، ترجمه­ی مهدی قوام صفری، چاپ اول، تهران: انتشارات فکر روز.
محمدی فلاح، حمزه. (1390). بررسی نقوش و آرایه های تزئینی گنبد سلطانیه براساس مبادی گرافیک، پایان­نامه، تهران.
موسویان، سمیه. (1396). «جایگاه هندسه مقدس در بازشناسی هویت معماری سنتی ایران»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 4، صص. 118-100.
میرفتاح، علی­ اصغر. (1374). «سلطانیه»، مجله میراث فرهنگی، شماره 13، صص. 25-15.
نجیب­ اغلو، گلرو. (1379). هندسه و تزئین در معماری اسلامی، ترجمه­ی مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: انتشارات روزنه.
ندیمی، هادی. ( 1378). «حقیقت نقش»، فرهنگستان علوم، شماره 14 و 15، صص. 34-19.
نصر، سید حسین. (1377). نظر متفکران اسلامی درباره­ی طبیعت، چاپ چهارم، تهران: انتشارات خوارزمی.
نقره ­کار، عبدالحمید. (1390). مبانی نظری معماری، چاپ دوم، تهران: دانشگاه پیام نور.
Afzali, Kh. (2012). "Architecture and Structure Design of Soltanieh Dome of Iran", Poland.