بررسی نقش نشانه‌های شیعی در مراتب حس مکانی اماکن مقدس دوران صفویان نمونه موردی مسجد امام و مسجد شیخ لطف‌الله

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه معماری، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران

2 گروه معماری، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.

3 گروه معماری،واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.

10.22034/ias.2022.312356.1783

چکیده

در مساجد بازمانده از دورۀ صفویه در شهر اصفهان،  اصول معماری به چشم می­خورد که به‌عنوان زیرساخت تصمیم‌گیری طراحان این دوره در طراحی نقوش و تزیینات بوده است. بخشی از این تزئینات ارتباط مستقیمی با مفاهیم شیعی دارد لذا بررسی آن می­توان سهمی در شناخت ماهیت معماری این دوره داشته باشد. روش این پژوهش توصیفی و تحلیلی و با رویکرد کمی و کیفی است. ترکیبی از نوع لانه به لانه کیفی در کمی است که در مرحله کیفی از دو تکنیک مجزا برای شناخت و ارتباط­دهی استفاده می‌شود که شامل دلفی و کدگزاری است. در بخش کمی با آزمون‌های آماری استنباطی است. کاربران فضای در این مساجد می­باشند که به علت عدم داشتن اطلاعات دقیق با استفاده از جدول مورگان محاسبه‌شده که تعداد 384 نفر برای انتخاب بیشترین تعداد برگزیده می‌شود. نتایج مصاحبه با  آن متخصصین با نرم‌افزار ATLASTI مورد تحلیل قرار گرفت و در بخش کمی با آزمون‌های آماری استنباطی و با استفاده از نرم‌افزار SPSS سهم عاملی هر یک از نشانه‌ها مورد بررسی قرار گرفت. یافته­های تحقیق نشان می­دهد بیشترین سهم عاملی مربوط به شکل­دهی به فضاهای بزرگ و کوچک که شامل محراب، حوض‌خانه، شبستان، صحن مسجد، گنبد می­شوند، با مقدار (000/1) است و کمترین سهم عاملی مربوط به مصالح معماری با مقدار (523/0) است. آرایش فضاها در مساجد در دوره صفوی به­خصوص مساجد شیخ لطف‌الله و امام، موجب شده که انگاره­ای فضایی آرام و زیبا شکل گیرد و ترکیبی پرمایه و شگفت­انگیز ابداع شود.
اهداف پژوهش:

بررسی و تحلیل انواع نشانه‌های شیعی در مسجد شیخ لطف­الله و امام اصفهان.
بررسی نقش نشانه­های شیعی بر طیف‌های گوناگون حس مکان در مسجد شیخ لطف­الله و امام اصفهان.

سؤالات پژوهش:

نشانه­های شیعی در در مسجد شیخ لطف­الله و امام اصفهان کدام­اند؟
کدام‌یک از نمادهای شیعی در هر یک از مراتب حس مکانی دارای تأثیر بیشتری می‌باشند؟

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Investigating the Role of Shiite Signs in the Sense of Place of the Sacred Places of the Safavid Era; (Cases of Imam Mosque and Sheikh Lotfollah Mosque)

نویسندگان [English]

  • Reza Oryaninezhad 1
  • Omid Dezhdar 2
  • Mohammad Mehdi Soroush 3
1 Department of Architecture, Borujerd Branch, Islamic Azad University, Borujerd, Iran.
2 Department of Architecture, Hamadan Branch, Islamic Azad University, Hamadan, Iran.
3 Department of Architecture, Hamadan Branch, Islamic Azad University, Hamadan, Iran
چکیده [English]

In the remaining mosques of the Safavid period in Isfahan city, the principles of architecture can be grasped, serving as the infrastructure for the decision-making of the designers of this period concerning the design of motifs and decorations. Some of these decorations are directly related to Shiite concepts hence its investigation can contribute to understanding the nature of architecture of this period. The method of this research is descriptive and analytical with a quantitative and qualitative approach. It is a combination of qualitative and quantitative; additionally, in the qualitative stage, two separate techniques are used for recognition and communication including Delphi and coding. In the quantitative part, it is inferential with statistical tests. The users of the space in these mosques are those who, due to the lack of accurate information, are calculated using Morgan's table, and the number of 384 people are chosen to select the largest number. The results of interviews with experts were analyzed with ATLASTI software; moreover, in the quantitative part, the causal contribution of each symptom was investigated with inferential statistical tests and using SPSS software. The findings of the research show that the largest factor contribution is related to the shaping of large and small spaces, which include the Mihrab, Hozkhaneh, Shabestan, courtyard and dome, with a value of (1.000) and the lowest factor contribution is related to architectural materials with a value of (0.523). The arrangement of the spaces in the mosques in the Safavid period, specifically the mosques of Sheikh Lotfollah and Imam, led to the formation of a tranquil and beautiful space and created a rich and astonishing amalgamation.
Research objectives:

Investigating and analyzing categories of Shiite symbols in Sheikh Lotfollah and Imam Mosque of Isfahan.
Exploring the role of Shiite signs on different spectrums of the sense of place in Sheikh Lotfollah and Imam Mosque of Isfahan.

Research questions:

What are the Shiite symbols of Sheikh Lotfollah and Imam Isfahan mosque?
Which Shiite symbols have more influence regarding spatial sense?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shiite symbols
  • sense of place
  • Safavid era
  • Imam Mosque
  • Sheikh Lotfollah Mosque

مراجع

آموزگار، حبیب‌الله. (1333). «فرهنگ آموزگار»، تهران: انتشارات تهران.
اپهام پوپ، آرتور. (۱۳۶۶). «معماری ایران»، ترجمه غلامحسین صدر افشاری، انزلی: ارومیه.
اردلان، نادر؛ بختیار، لاله. (1380). «حس وحدت»، ترجمه حمید شاهرخ، اصفهان: نشر خاک.
استیرلن، هانری. (۱۳۷۷). «اصفهان تصویر بهشت»، جمشید ارجمند، چاپ اول، تهران: فیروزان.
انصاری، مجتبی؛ اخوت، هانیه؛ ملایی، معصومه. (1387). «بررسی تأثیر عقاید مذهب شیعه بر ارتباطات فضایی مساجد شیعی»، فصلنامه علمی-پژوهشی شیعه­شناسی، شماره 23، 145-176.
پادشاه، محمد. (1363). «فرهنگ آنندراج»، جلد ششم، تهران: انتشارات خیام.
پورجعفر، محمد رضا؛ موسوی لر، اشرف السادات. (۱۳۸۱). «بررسی ویژگی‌های حرکت دورانی مارپیچ اسلیمی نماد تقدس، وحدت و زیبایی»، مجله علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شماره ۴۳، ۲۰۷-۱۸۴.
پیرنیا، کریم. (1386). «سبک­شناسی معماری ایران»، تهران: انتشارات پژوهند.
خلیلی، محمدعلی. (1334). «فرهنگ امیرکبیر»، تهران: انتشارات امیرکبیر.
داعی­الاسلام، محمدعلی. (1358). «فرهنگ نظام»، جلد پنجم، تهران: انتشارات دانش.
زمرشیدی، حسین. (۱۳۶۵). «گره چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی»، چاپ اول، تهران: نشر دانشگاهی.
زمانی، عباس. (1363). «مقرنس تزیینی در آثار تاریخی اسلامی ایران»، هنر و مردم، شماره 102 و 103، 8-25.
صحراگرد، مهدی. (1386). «گردهمایی مکتب اصفهان»، مجموعه مقالات خوشنویسی، چاپ اول، فرهنگستان هنر، تهران.
سجادی، عباس. (1375). «سیر تحول محراب در معماری اسلامی ایران از آغاز تا حمله مغول»، چاپ اول، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
طباطبایی، محمدحسین. (1390). «شیعه»، به کوشش خسرو میرشاهی، تهران: بوستان کتاب.
عمید، حسن. (1347). «فرهنگ عمید»، جلد اول، تهران: میراث فرهنگی.
غفاری، امیرجلال الدین. (1336). «فرهنگ غفاری»، جلد ششم، تهران: دانشگاه تهران.
فلاحت، محمدصادق. (1385). «مفهوم حس مکان و عوامل شکل‌دهنده آن»، نشریه هنرهای زیبا ، شماره 26، 57-61.
فیاضی، محمدانور؛ جباری، محمدرضا. (1390). «نمادهای اجتماعی شیعه در عصر حضور: نمادهای زبانی»، تاریخ در آینه پژوهش، 8(29)، 137-164.
قاسملو، مجتبی. (1392). «تاریخ فشرده خط و خوشنویسی: چگونگی پیدایی و تحول خط از تصویرنگار تا نستعلیق»، تهران: نشر سخن.
کوثری، مسعود. (1390). «هنر شیعی در ایران»، جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، دوره 3، شماره 1، 7-36.
مایل هروی، غلامرضا. (1353). «لغات و اصطلاحات فن کتاب­سازی»، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
مکی­نژاد، مهدی. (۱۳۸۷). «تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی: تزیینات معماری»، چاپ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
نجیب اوغلو، گلرو.  (1379). «هندسه و تزیین در معماری اسلامی»، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: انتشارات روزنه.
Borer M, Hedges L, Higgins J, Rothstein H. (2016). Introduction to Meta-Analysis. UK: Wiley & Sons publication.
Shamai, S. (1991). “Sense of place: an empirical measurement”. Geoforum, 22(3), 347–358.
Creswell, J. W. (2003). Research Design: Qualitative, Quantitative, and Mixed Methods Approaches, Second Edition, Thousand Oaks, CA: Sage Publications
Lee T. (1970). “Urban neighborhood as a social- spatial ature in raumen”. Gesunheits- ing (90): 2-10.
Najafi, Sharif, M. (2011). “The Concept of Place and Sense of Place in Architectural studies”, international journal of Humanties and Social science, 5(8), 1100-1106.
Tuan, Y.F. (2001). Space and Place: The Perspective of Experience, University of Minnesota Press, Minneapolis.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار