تحولات تاریخی وهنری شهر بم در دوره پهلوی (با تاکید بر مدرسه احویه و خانه سروش زابلستانی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران

2 گروه معارف اسلامی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ، ایران

10.22034/ias.2022.314562.1794

چکیده

دورۀ حکومت پهلوی (1304تا 1357ش) در ایران یک دورۀ متفاوت از نظر فرهنگی و هنری بود. در این دوره  تحولات نوینی در ساختار کالبدی، معماری و شهرسازی ایران ایجاد شد که با دوره قاجار متفاوت بود. در این میان، عوامل داخلی در زمینه اوضاع سیاسی، تحولات تاریخی و فکری، تغییرات اجتماعی و عوامل خارجی در خلال انتقال دوره قاجار به پهلوی در نحوه ساختار کالبدی شهرها و شهرسازی دوره پهلوی بسیار حائز اهمیت است. شهر تاریخی بم یکی از اشهرهایی است که از نظر معماری در این دورۀ تاریخی تحولاتی را پشت سر گذاشته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی در صدد پاسخگویی به این سؤال است که مهم­ترین عامل مؤثر در تحولات تاریخی- هنری شهر بم در دوره پهلوی چه بود. برای این واکاوی دو بنای شهر بم؛ مدرسه احمدیه و خانه سروش زابلستانی به عنوان آثار معماری مربوط به دورۀ پهلوی به عنوان نمونۀ معماری این دوره بررسی می­گردد. یافته­های پژوهش حاکی از این است که تقلید از الگوی غرب، اصلاحات ارضی و پیامدهای آن و سیطره مدرنیته از مهم­ترین عوامل مؤثر در تحولات تاریخی- کالبدی شهر بم در دوره پهلوی بود که در نتیجه آن بافت میانی و بافت جدید در اطراف بافت قدیم شهر بم ایجاد شد. این موضوع به نوبه خود منجر به گسترش شهر بم به­سوی مزارع و باغات، مهاجرت روستائیان به شهر بم و گسترش حاشیه­نشینی و بورس­بازی زمین گردید.
اهداف پژوهش:

تبیین تحولات تاریخی و هنری شهر بم در دوره پهلوی.
بررسی بازتاب تحولات تاریخی و هنری شهر بم در دوره پهلوی در آثاری معماری این شهر.

سؤالات پژوهش:

عوامل مؤثر در تحولات تاریخی -هنری شهر بم در دوره پهلوی چه بود؟
مدرنیته چه تأثیری بر تحولات معماری شهر بم در دوره پهلوی داشت؟

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Historical and Artistic Developments of Bam during the Pahlavi Period (with an Emphasis on Ahvieh School and Soroush House of Zabulestani)

نویسندگان [English]

  • Abbas Kamaladini 1
  • Shahrzad Sasanpour 2
  • Manijeh Sadri 1
  • Masomeh Garadagi 1
1 Department of History, Shabestar Branch, Islamic Azad University, Shabestar, Iran
2 Department of Islamic Education, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
چکیده [English]

The period of Pahlavi rule (1925-1978) in Iran was a different period in terms of culture and art. In this period, new changes were made in the physical structure, architecture and urban planning of Iran, which were dissimilar from the Qajar period. In the interim, internal factors in the field of political situation, historical, intellectual developments, social changes and external factors during the transition from Qajar to Pahlavi period are significant in the physical structure of cities and the urban planning of the Pahlavi period. The historical city of Bam is one of the cities that has undergone changes in terms of architecture during the mentioned era. The present study, with a descriptive-analytical method, aims to understand the most important effective factor in the historical-artistic developments of Bam during the Pahlavi period. For this analysis, two buildings in the city of Bam including the Ahvieh School and Soroush House in Zabulestani are examined. The findings of the research indicate that imitation of the western model, land reform and its consequences and the dominance of modernity were among the most imperative effective factors in the historical-physical transformations of Bam during the Pahlavi period, as a result of which the middle and new context were created around the older context of the city of Bam. This, in turn, led to the expansion of Bam towards farms and gardens; also it alleviated the migration of villagers to Bam city and the expansion of suburban settlements and the land market.
Research aims:

Explaining the historical and artistic developments of Bam during the Pahlavi period.
Investigating the reflection of the historical and artistic developments of Bam during the Pahlavi period in the architectural structures of the city.

Research questions:

What were the effective factors in the historical-artistic developments of Bam during the Pahlavi period?
What effect did modernity have on the architectural developments of Bam during the Pahlavi period?

کلیدواژه‌ها [English]

  • historical and artistic developments
  • Bam city
  • Pahlavi period
  • architecture

مراجع

آبراهامیان، یرواند. (1389). تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمد ابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی. (بی­تا). مکتوبات کمال­الدوله، بی­جا: بی­نا.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی. (1357). الفبای جدید و مکتوبات، به کوشش حمید آخوند زاده، تبریز: نشر احیا.
آدمیت، فریدون. (1349). اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، تهران: خوارزمی.
آدمیت، فریدون. (1357). اندیشه‌های میرزا آقا‌خان کرمانی، تهران: پیام.
آدمیت، فریدون. (1392). امیرکبیر و ایران، تهران: خوارزمی.
آدمیت، فریدون. (بی­تا). اندیشه‌های طالبوف تبریزی، تهران: دماوند.
احمدپور، احمد؛ وفایی، ابوذر. (1396). «تأثیر مدرنیسم بر ساختار کالبدی - فضایی شهر ایرانی - اسلامی) مطالعة موردی: شهر کاشان»، تهران: فصلنامه مطالعات شهرهای ایرانی، ش 28، صص 76-63.
اسعدپور بهزادی، زهرا. (1379). شاهد شهریاران، تهران: پیکان.
اسعدپور بهزادی، زهرا. (1370). الماس کویر، کرج: پایا.
اعتصامی، ایرج، (1374). بررسی تطبیقی معماری و شهرسازی معاصر ایران و اروپا. ج3، تهران: میراث فرهنگی.
اعتماد، گیتی. (1363). «مهاجرت در ایران در دهه‌های اخیر». در کتاب شهرنشینی در ایران، نوشته فرخ حسامیان، گیتی اعتماد و محمدرضا حائری، تهران: آگاه.
انتخابی، نادر. (1390). ناسیونالیسم و تجدد در ایران و ترکیه، تهران: نگاره آفتاب.
انتظاری. (1368). «عوامل و انگیزه‌های حاشیه نشینی در شهرهای ایران»، مجله ساختمان، ش 8، صص96-90.
بررسی عوامل موثر در شکل گیری معماری پهلوی»، خبرگزاری یزدفردا، لینک: http://yazdfarda.com/iranfarda/news/1391/09/57534.html
باستانی پاریزی، محمد ابراهیم. (1385). فرمانفرمای عالم، چاپ پنجم، تهران: علم.
بانی، امیر مسعود. (1388). معماری معاصر ایران، تهران: نشر هنر.
بهادری، جواد. (1382). «حاشیه­نشینی مشکل اساسی شهرهای بزرگ»؛ مجموعه مقالات همایش مسائل شهرسازی ایران، دانشگاه شیراز: دانشکده هنر و معماری، زیر نطر مهیار اردشیری، ج1، ساخت کالبدی شهر.
بهرامی، مانی. (1394). تاریخ جامع بم و ارگ بم، تهران: مؤلف.
توحیدی، سید محمود. (1381). ارگ نامه: نگرشی بر ارگ بم در بستر تاریخ، کرمان: مرکز کرمان شناسی، چاپ دوم
جابری مقدم، مرتضی‌هادی. (1384). شهر و مدرنیته، تهران: فرهنگستان هنر.
جهانبگلو، رامین. (1384). موج چهارم، ترجمه منصور گودرزی، چاپ چهارم، تهران: نشر نی.
حائری، عبدالهادی. (1364). تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران: امیرکبیر.
حائری، محمدرضا. (1386). «شهرنشینی و بازتاب‌های فضایی آن در تهران؛ فرهنگ فضا و فضای فرهنگی »، تهران: روزنامه اعتماد ملی، شماره 540 به تاریخ 29/9/86، لینک: http://www.magiran.com/npview.asp?ID =1542820.
حبیبی، سید محسن. (1383). از شار تا شهر- تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر وسیمای کالبدی آن- تفکر و تأثر، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
حبیبی، سید محسن. (1385). شرح جریانهای فکری معماری و شهرسازی در ایران معاصر، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
حبیبی، سید محسن. (بی­تا). « مدرنیسم،شهر،دانشگاه‌ دومین پژواک مدرنیته در ایران»، تهران: نشریه گفتگو، ش 5؛ سایت http://www.noormags.net/view/fa/articlepage/320140
حسامیان، فرخ(1363)، «شهرنشینی مرحله گذار»، در کتاب شهرنشینی در ایران، نوشته فرخ حسامیان، گیتی اعتماد و محمدرضا حائری، تهران: آگاه، صص 68-17.
حســین‌زاده دلیر، کریم؛ هوشیار، حسن. (1384). «مدرنیسم و تاثیر آن بر معماری و شهرســازی ایــران»، فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی، شماره 19.
زرشناس، شهریار. (1393). واژه­نامه سیاسی فرهنگی، قم: نشر معارف.
رجبی، پرویز. (1355). معماری ایران، در دوره پهلوی، تهران: دانشگاه تهران.
سازمان اسناد ملی ایران، شماره سند، 9756/220
سازمان اسناد ملی ایران، شماره سند، 9756/220
 سازمان اسناد ملی و کتابخانه جمهوری اسلامی ایر ان، شماره سند، 220002324
سازمان اسناد ملی و کتابخانه جمهوری اسلامی ایران، سند شماره- 9361/220
سازمان اسناد ملی و کتابخانه جمهوری اسلامی ایران، سند شماره، 240039877
سازمان اسناد ملی و کتابخانه جمهوری اسلامی ایران، سند شماره، 297022362
سازمان اسناد ملی و کتابخانه جمهوری اسلامی ایران، سند شماره، 9172/220 – طرح شماره، 510201.
 سازمان اسناد ملی و کتابخانه جمهوری اسلامی ایران، شماره سند 240039877 – وزارت دارایی.
 سازمان اسناد ملی و کتابخانه جمهوری اسلامی ایران، شماره سند، 297028606، شماره میکرو فیلم 163/209.
سعیدی رضوانی، نوید. (1371). «شهرنشینی و شهرسازی در دوره‌ی بیست ساله 1320-1300 هجریی شمسی (دوران حکومت رضاخان)»، تحقیقات جغرافیایی، شماره 25.
شاه حسینی، پروانه. (1386). «فرایند شکل‌گیری‌ و رشد شهرهای ایران». تهران: اطلاعات سیاسی - اقتصادی، خرداد و تیر، ش 238 – 237.
صارمی نائینی، داوود؛ جودکی عزیری، اسدالله. (1393). «کوشک رحیم آباد و چهار باغ تاریخی آن یادگاری از سده‌های آغازین اسلامی در ایران». مجله باغ نظر، ش20، صص 88-67.
صارمی، علی اکبر. (1376). ارزش‌های پایداری در معماری ایران، تهران: میراث فرهنگی.
طالبوف، عبدالرحیم. (1356). مسائل الحیات به کوشش باقر مومنی، تهران: شبگیر.
طیاری، حسین. (1376). گزارش عملکرد‌ پروژه ارگ بم از1372 تا 1374، ج5، تهران: مجموعه مقالات اولین کنگره تـاریخ مـعماری و شـهرسازی‌ ایران.
عابدین درکوش، سعید. (1364). درآمدی بر اقتصاد شهری، تهران: نشر دانشگاهی.
غنی‌نژاد، موسی. (1377). تجددطلبی و توسعه در ایران معاصر، تهران: نشر مرکز.
فقیه، نسرین. (بی­تا). آغاز معماری و ضوابط معماری در تهران، تهران: هنرهای معاصر.
کاتوزیان، محمدعلی. (1371). مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران، ترجمه فرزانه طاهری، تهران: نشر مرکز.
کاستیاتایدز، آنتونی. (1381). روح معماری در بنیان مدرنیسم، مجله آبادی، زمستان 81، شماره3.
کرمانی، ناظم­الاسلام. (1357). تاریخ بیداری ایرانیان در ایران، به اهتمام علی­اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
کسروی، احمد. (1364). تاریخ مشروطه ایران، تهران: امیرکبیر.
کریمیان، حسن. (1382). «شهر بم از پیدایش تا تخریب»، مجله اثر، ش 37-36، صص 72-54
کریمیان، حسن. (1383). «روند شکل یابی، توسعه و تخریب شهر قدیم بم»، تهران: دانشگاه تهران، مجله‌ی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، پیاپی 586، صص 100-81.
کیانی، مصطفی. (بی‌تا)، معماری در دوره پهلوی اول، تهران: نشر هنر.
 الگار، حامد. (1369). دین و دولت در ایران، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: قدس.
محبوبی اردکانی، حسین. (1354). تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران، تهران: دانشگاه تهران.
محلاتی، محمدمهدی. (1367). جغرافیای شهر بم، ج1، تهران: اسلامی.
مختاری طالقانی، اسکندر. (1388). تلفیق مدرنیسم و معماری ایرانی، بی‌جا: بی‌نا.
مزینی، منوچهر. (1381). مقالاتی در باب شهر و شهرسازی، چاپ چهارم، تهران: دانشگاه تهران.
مسعودی، کیومرث. «هویت شهری در ایران، آشفتگی شهری ناشی از شتابزدگی در مدرنیزاسیون است». سایت http://mehreganmag.com/contents/mehregan5/هویت شهری در ایران.
معینی­فر، محمدعلی. (1376). «شهرپژوهی جغرافیایی بم برای پیش نگری در برنامه­ریزی- از ارگ قدیم تا ارگ جدید»، دانشگاه شهید بهشتی: پایان­نامه کارشناسی ارشد رشته جغرافیای انسانی، گرایش شهری- روستایی، استاد راهنما: دکتر مصطفی مؤمنی.
مشهدی‌زاده دهاقانی، ناصر. (1374). تحلیلی از ویژگی‌های برنامه‌ریزی شهری در ایران، چاپ دوم، تهران: دانشکاه علم و صنعت ایران.
مهریار، محمد. (1383). «سیمای تاریخی ارگ بم»، تهران: مجله اثر، ش 37-36، صص 54-39.
مهریار، محمد. (بی­تا). درباره ارگ بم، بزرگترین و قدیمی ترین بنای خشتی و گلی جهان، تهران: مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی، سایت: http://www.ichodoc.ir/argebam/about.htm
نصر، طاهره -سها. (1383). شیراز در دوره‌ی پهلوی (1357-1300 خورشیدی)، تهران: روزنه کار.
وحدت­نژاد، وحید. (1386). «تأملی بر شهرسازی دوره پهلوی». نشریه هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، ش 31.
وزارت مسکن و شهرسازی استان کرمان. (1383)، «طرح ویژه ساختاری و تفضیلی شهر بم»، ج8، مشاور آرمان شهر.
وزارت مسکن و شهرسازی استان کرمان. (1383). «طرح ویژه ساختاری و تفضیلی شهر بم، ضوابط و مقررات و توصیه‌های طراحی». ج10،  مهندسین مشاور آرمان شهر.
وزارت مسکن و شهرسازی کرمان. (1375)، « طرح جامع شهر و شهرستان بم»، ج7، وزارت مسکن و شهرسازی کرمان: مشاور طرح: آرمان شهر.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار