خاستگاه شناختی، طبقه‌بندی و تحلیل نقش‌های شیرسر بناهای قاجاری گرگان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی‌ارشد پژوهش‌هنر، هنرآموز آموزش و پرورش شهرستان گرگان گروه پژوهش‌هنر، واحد علی‌آبادکتول، دانشگاه آزاد اسلامی علی‌آبادکتول، ایران

2 گروه پژوهش‌هنر، واحد علی‌آبادکتول، دانشگاه آزاد اسلامی علی‌آبادکتول، ایران عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علی‌آباد کتول

چکیده

گرگان (استرآباد)، منطقه­ای که خاستگاه طایفه قاجار بوده و بناهایی ارزشمند از این دوره را در خود به یادگار دارد. یکی از هنرهای به‌جای مانده در تعدادی از این بناها، نقاشی‌های «شیرسر» است که همچون کتابی مصوّر در عرصه انعکاس تفکرات گذشته خودنمایی می­کنند. نقش‌­­هایی گوناگون با مضامینی غیرمذهبی که گنجینه‌ایی از هنرهای عامیانه‌ و بومی هستند. اگرچه از کیفیت بصری و هنری بالایی برخوردار نیستند، لیکن در مطالعه فضای فرهنگی حاکم بر زندگی ساکنان استرآباد در عهد قاجار بسیار مفید به نظر می­آیند. مقاله حاضر که به روش میدانی در پنج بنا انجام شده، بر این مسئله تأکید می­ورزد تا ضمن بررسی عوامل فرهنگی و اجتماعی مؤثر در شگل­گیری این نگاره­ها، به شناسایی و تحلیل مفاهیم انواع نقش­های استفاده شده بر سطح شیرسرها بپردازد­. نتیجه بدست آمده از پژوهش نشان داد که تزئینات این بناها با مؤلفه­های فرهنگی، اعتقادی، منزلت اجتماعی، شیوه­ معیشت و قدرت اقتصادی ساکنانشان بستگی تام داشته­اند؛ دیگر اینکه به سبب به تصویر در آمدن نمادهایی چون الهه­گان، حیوانات اساطیری و نباتات که در اغلب موارد مرتبط با باران، باران‌زایی، برکت و حاصلخیزی هستند، به رابطه معنادار این آثار با عملکرد شیرسرهای زیر سقف نیز پی می­‌بریم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Identification, classification and analysis of shir-sar motifs in Gorgan`s buildings in Quajarid period

نویسندگان [English]

  • Mahbobeh Batyar 1
  • Gholamreza Hassani 2
1 .....
2 .........
چکیده [English]

Gorgan (astarabad), the area from which Quajarid dynasty was originated contains valuable buildings from this era. One type of art existing in some of the buildings is Shir-sar (The parts of under-ceiling) painitngs which like an illustrated book provide an arena to reflect the ancient beliefs and thought. The various motifs used in these Shir-sars have non- religious motifs and are considered to be a treasure of local and folk arts. Although they are not of a high artistic and visual quality, they are very useful when studying cultural atmosphere dominating astarabad`s inhabitants living in Quajarid era. In the present research, which was done in the field, the effective cultural and social factors to form the motifs were studied to identify the various types of the designs used on the Shir-sar and to analyze their motifs. As a result of the research, it has been clarified that the decorations in the buildings were completely depedent on the inhabitants` cultural elements, beliefs, social status, lifestyles and economic levels. In addition, since such motifs as Goodess, mythological animals and plants which are related to rain and fertility are portrayed in Shir-sar, we can find a meaningful relationship between these artistic works with Shir-sar`s functions.

کتاب­ها:
الیاده. میرچا (1372)، رساله در تاریخ ادیان، مترجم جلال ستاری‌فرد، تهران، سروش.
پاکباز. روئین (5138)، نقاشی ایران از دیروز تا امروز، تهران، زرین و سیمین.
پرو.ژان (1386)، تصویرشناسی جیرفت، میراث فرهنگی و گردشگری کرمان.
پرهام، سیروس (1371)، دستباف‌های عشایری و روستایی فارس، جلد2، تهران، امیرکبیر.
پوپ. آرتور اپهام (1387)، سیری در هنر ایران، جلد6، مترجم نجف دریابندری، تهران انتشارات علمی و فرهنگی.
حصوری، علی (1381)، مبانی طراحی سنتی در ایران، تهران، نشر چشمه.
رحیم‌زاده، معصومه (1382)، سقانفارهای مازندران، میراث فرهنگی و گردشگری.
زمرشیدی، حسین (1374)، معماری ایران اجرای ساختمان با مصالح سنتی، تهران، انتشارات زمرد.
ستاری. جلال (1377)، جهان اسطوره‌شناسی، مجموعه مقالات ترجمه شده، تهران، مرکز.
عفیفی، رحیم (1374)، اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته‌های پهلوی، تهران، توس.
کرتیس، وستاسرخوش (1373)، اسطوره‌های ایرانی، مترجم عباس مخبر، تهران، مرکز.
کوپر، جی‌سی (1379)، فرهنگ مصور هنرهای سنتی، مترجم ملیحه کرباسیان، تهران، فرشاد.
کوک، راجر (1387)، درخت زندگی، مترجم سوسن سلیم‌زاده و هلینا مریم قائمی، تهران، جیحون.
گربران،آلن (1377)، فرهنگ نمادها؛ اساطیر، رویاها، رسوم، جلد 1-4، مترجم سودابه فضایلی، تهران، جیحون.
موسی‌پور، ابراهیم (1387)، دوازده+یک؛ سیزده، پژوهش درباره طلسم، تعویذ و جادو، تهران، کتاب مرجع.
هال، جیمز (1380)، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، مترجم رقیه بهزادی، تهران، فرهنگ معاصر.
هینلز، جان (1377)، شناخت اساطیر ایران، مترجم ژاله آموزگار، تهران، چشمه و آویشن.
یاحقی، محمدجعفر (1388)، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، جلد دوم، تهران، فرهنگ معاصر.
مقالات:
ابراهیمی‌ناغانی، حسین (1388)، مطالعه تطبیقی شکل انسان در نگارگری هرات و نقاشی قاجار، جلوه هنر، شماره1، صص16-28.
اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم (1381)، «تیرما سیزّه‌شو (جشن تیرگان و اسطوره تیشتر)»، نامه انسان‌شناسی، علوم انسانی، دوره اول، شماره اول، صص77-100.
براضه، نزهت (30/8/81)، ابن‌عربی در چشم پست مدرنیسم، مترجم یوسف عزیزی‌بنی‌طرف، روزنامه همشهری، شماره2905.
پاشایی. ژیلا (1393)، ظهور نقش‌مایه ماهی آئین مهر در مهرهای دوره قاجار و فلوس‌های دوره صفوی و قاجار، فصلنامه گنجینه اسناد، شماره94،صص 106تا137.
عالیخانی، بابک و خوش‌نظر،سیدرحیم (1386)، نور و هنر زرتشتی، فصلنامه نگره، دانشگاه شاهد، شماره 5، صص19-33.
مظفری، علیرضا (1381)، فرضیه‌ای در باب همانندی آناهیتا و معشوق شاعران ایرانی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شماره130و 131،صص83-100.
وندشعاری، علی و نادعلیان، احمد (1385)، تجلی عرفان در قالی‌های عصر صفوی، فصلنامه نگره، دانشگاه شاهد، شماره 2 و 3، صص85-95.
منابع انگلیسی:
  Borjian, H (2008), The Extinct Language of Gurgan: Its Sources and  Origins, Journal-american orietal society.
  Gimbutas, Marija (1989), The language of the goddess, New York, Harper&Row.
  Mattison, chris.snake (1999),The Essential Visual Guide to the World of Snakes, London, DK Publishing.
  Mulvey,Laura (1986), Visual and other pleasures, Londen, Macmillan, Press.                     
  Monaghan, Patricia (2010), Encyclopedia of goddess and heroines,VI&II, The united states of America, Greenwood press