بررسی نقوش سپرهای جنگی در نگاره‌های شاهنامه بایسنقری و طهماسبی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مربی و عضو هیئت علمی دانشکده هنرومعماری، دانشگاه کردستان، ایران

2 دانشجوی دکتری فلسفه هنر، گروه فلسفه هنر، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران.

10.22034/ias.2018.91569

چکیده

شاهنامه­های بایسنقری و طهماسبی، از شاهکارهای هنری و فرهنگی ایران محسوب می­شوند. شاهنامۀ بایسنقری در دوره تیموری و در مکتب هرات نگارگری شده و شاهنامۀ طهماسبی در دوره صفوی و در مکتب تبریز کتابت شده است. صحنه­های نقاشی شده در این دو نسخه ارزشمند، دارای سپرهای جنگی است که نقوش بسیار زیبا و غنی بر آن قابل مشاهده است. این پژوهش در پی آن است که با بررسی نقوش سپرهای جنگی در دو شاهنامه، انواع نقوش را دسته بندی و از نظر نوع طراحی و رنگ مورد بررسی و تجزیه و تحلیل کمی و کیفی قرار دهد؛ تا دریابد نقوش غالب دو شاهنامه چیست؟ و نقوش سپرهای شاهنامه طهماسبی متأثر از شاهنامۀ بایسنقری بوده است؟ برای نیل به این هدف با گردآوری اطلاعات کتابخانه­ای و اسنادی و به روش تحلیلی-توصیفی، نگاره­های سپردار هر دو شاهنامه استخراج و نقوش آن بیرون آورده و شرح داده شد و مورد مطالعه تطبیقی قرار گرفت. نقوش شاهنامه بایسنقری را انواع نقوش هندسی، لوتوس، شمسه، اسلیمی، گل­های پنج و شش پر درشت تشکیل می­دهند. کاربرد نقوش هندسی در شاهنامه طهماسبی کم­تر شده و به جای آن انواع نقوش اسلیمی ماری، اسلیمی و ختایی و اسلیمی در هم، به کار گرفته شده است که ظریف­تر و پر جلاتر کار شده­اند. زمینه اکثر سپرهای شاهنامه بایسنقری به رنگ اکر، مشکی و سورمه­ای است و نقوش روی آن طلایی، سبز، آتشی، آبی و اکر است در حالی که تقریبا تمام نقوش شاهنامه طهماسبی با رنگ طلایی ترسیم شده و زمینه نقوش غالبا از رنگ­های متنوع آبی، سبز، قرمز، سورمه­ای، نارنجی و سیاه تشکیل شده ­است. سنت ترسیم سپرهای جنگی منقوش، برای شاهنامه طهماسبی، در ادامه شاهنامه بایسنقری است اما نقوش همانندسازی نشده­اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Studying the Motifs on Shields in Miniatures of Baysonghor and Shah Tahmasp Shahname

نویسندگان [English]

  • Javad Dahdahjani 1
  • Ahmad Zare Abarghouei 2
1 (M.A.), Dept. of Handicraft, Faculty of Art, University of Kurdistan, Iran
2 PhD student in Philosophy of Art, Department of Philosophy of Art, Islamic Azad University, Science and Research Branch, Tehran.
چکیده [English]

    Beyznqiri and Tahmasbi Shahnamehs are considered to be artistic and cultural masterpieces of Iran. The Shahnameh of Baisnqiri has been photographed at the Herat School during the Timurid period whereas the Tahmasebi Shahnameh has been written in the Tabriz school during the Safavid period. The scenes depicted in these two precious versions contain war shields that are very beautiful and rich in motifs. This research, by examining the designs of war shields in the two Shahnamehs, seeks to classify different types of motifs as well as examine and make a quantitative and qualitative analysis in terms of design and color, in order to determine the dominant designs of the two Shahnamehs. Also, this study tries to find out to what extent the designs of Tahamsbi Shahnameh have been influenced by Baisnqiri Shahnameh. For achieving this goal, library and documentary information were collected, and by analytical-descriptive methods the drawings of the two Shahnamehs containing war shields were selected and the motifs were extracted and described and studied comparatively. The motifs of Shahnameh Baisnqiri contain all kinds of geometric motifs, Lotus, Shamsa, Eslimi, five and six large flowers. The use of geometric designs in the Tahmasebi Shahnameh has been reduced, and instead of those, Eslimi and Khataee types were used which are more delicate and elaborate. Most of the Shahnameh shields backgrounds are black, dark blue, and its motifs are golden, green, fire and blue, while almost all the motifs of the Tahmasebi Shahnameh are drawn in golden colors and the background of motifs is often made up of various colors of blue, green, red, black, orange and black. The tradition of drawing the shields in Tahmasebi Shahnameh is in the continuation of Shahnameh Baisnqary, but the motifs have not been copied.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Miniatures of Baysonghor Shahname
  • Miniatures of Shah Tahmasp Shahname
  • War shield's motifs
  1. آتابای، بدری. (1353). فهرست دیوان­های خطی. جلد دوم، تهران: کتابخانه سلطنتی.
  2. احمدی­نیا، محمدجواد. (1393). نگاره­های شاهنامه طهماسبی: از هاروارد تا فرهنگستان هنر. فصلنامه نقد کتاب، سال اول (1 و 2)، 54-37.
  3. آروند، امیر. (1392). میراث فرهنگی ایران در موزه های جهان. بخارا، سال پانزدهم (93)، 132-125.
  4. آژند، یعقوب. (1384). مکتب نگارگری تبریز (قزوین و مشهد). تهران: فرهنگستان هنر.
  5. آژند، یعقوب. (1386). سیمای سلطان محمد نقاش. تهران: فرهنگستان هنر.
  6. آژند، یعقوب. (1387). مکتب نگارگری هرات. تهران: فرهنگستان هنر.
  7. افهمی، رضا و احمدیان، بنت­الهدا. (1394). پیکره بندی و موضوع در نگاره­های ایرانی (بررسی نسخه نگاره­های شاهنامه تهماسبی). نشریه مطالعات تطبیقی هنر، سال پنجم (10)، 16-1.
  8. آیت­­اللهی، حبیب­الله. (1379). جلوه ناب هنر ایرانی در مینیاتورهای شاه تهماسبی. فصلنامه هنرهای تجسمی، سال سوم (10)، 95-90.
  9. بنی­اسدی، محمدعلی. (1393). ﺑﺮﺭﺳﻲ ﻧﮕﺎﺭﻩﻫﺎﻱ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺩﺍﺳﺘﺎﻥ ﺿﺤﺎﮎ ﺩﺭ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﺔ ﺷﺎﻩ ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﻲ ﺍﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﺗﺼﻮﻳﺮﺳﺎﺯﻱ. نگره، سال نهم (32)، صص 26-4.
  10. بهنام، مینا (1388). شاهنامه فردوسی پیش متن سترگ شاهنامه طهماسبی (بر بنیاد نظریه ترامتنی ژنت)، کتاب ماه ادبیات، سال سوم (147)، 32-30.
  11. بیانی، مهدی. (1363). احوال و آثار خوشنویسان. جلد1، تهران: دانشگاه تهران.
  12. پاکباز، رویین. (1383). نقاشی ایرانی از دیرباز تا امروز. تهران: نشر زرین و سیمین.
  13. پاکباز، رویین. (1385). دایره­المعارف هنر. تهران: نگاه.
  14. ﭼﺎﻏﻤﻦ، ﻓﻴﻠﺰ ﻭ ﺗﻨﻴﻨﺪﻱ، ﺯﺭﻳﻦ. (1389). ﺭﻭﺍﺑﻂ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺻﻔﻮﻳﺎﻥ ﻭ ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎﻥ ﺩﺭ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎﻱ ﮐﺎﺥ ﺗﻮﭖ ﻗﺎﭘﻲ. ﺗﺮﺟمه ﺍﺭﺩﺷﻴﺮ ﺍﺷﺮﺍﻗﻲ. ﮔﻠﺴﺘﺎﻥ ﻫﻨﺮ، سال دوم (٥)، 209-191.
  15. دهخدا، علی اکبر. (1372). لغت نامه. تهران: دانشگاه تهران.
  16. ذکاء، یحیی. (1374). ماجرای خرید شاهنامه شاهی (شاهنامه هوتن). ماهنامه فرهنگی و هنری کلک، سال ششم (70-68)، 152-134.
  17. رابینسون، ب. و. (1376). هنر نگارگری ایران. ترجمه یعقوب آژند. تهران: مولی.
  18. شاطری، میترا و احمد طجری، پروانه. (1396). ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺗﺄﺛﻴﺮﭘﺬﻳﺮﻱ ﻧﮕﺎﺭﻩ­ﻫﺎﻱ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﺔ ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﻲ ﺍﺯ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺬﻫﺐ ﺩﺭ ﺩﻭﺭﺓ ﺻﻔﻮﻱ. نگره، سال دوازدهم (42)، صص 72-63.
  19. شاطری، میترا و اعراب، علی. (1394). بررسی نگاره­های مربوط به رستم و دیو سپید در نگارگری. فصلنامه نگارینه هنر اسلامی، سال دوم (5)، 27-15.
  20. صداقت، فاطمه. (1385). شاهنامه شاه تهماسبی شاهکار مصورسازی مکتب تبریز. مطالعات هنر اسلامی، سال سوم (5)، 72-45.
  21. عصمتی، حسین. (1394) تأثیر بیان تصویری شاهنامه ی فردوسی بر نگاره های شاهنامه های بایسنقری و تهماسبی. رساله برای اخذ مدرک دکتری، دانشگاه شاهد.
  22. فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه شاه طهماسبی. تهران: فرهنگستان هنر.
  23. فردوسی، ابوالقاسم. (1350). شاهنامة فردوسی از روی نسخه خطی بایسنقری که در کتابخانة سلطنتی نگاهداری می­شود. تهران: افست.
  24. ﻓﺮﯾﺪ، اﻣﯿﺮ. (1391). ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﮕﺎره جشن سده (اثر ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ). ﮐﺘﺎب ﻣﺎه ﻫﻨﺮ، سال پانزدهم (166)، 125-120.
  25. کریم­زاده تبریزی، محمد علی. (1363). احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی. لندن: Ltd.
  26. کریمی، شهرزاد. (1395). ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﮕﺎره ﺟﺸﻦ ﺳﺪه در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺷﺎه ﻃﻬﻤﺎسبی. روایت تاریخ، سال اول (1)، 16-1.
  27. کنبی، شیلا. (1387). عصر طلایی هنر ایران. ترجمه حسن افشار، تهران: مرکز.
  28. گل کرم، شهره. (1389). بررسی تصویر زن در شاهنامه بایسنقری و شاهنامه تهماسبی. پایان نامه برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا.
  29. ﻣﺤﻤﺪﺯﺍﺩﻩ، ﻣﻬﺪﻱ و ﻇﺎﻫر، ﻋﺎﺩﻝ. (1394). ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﻲ ﺩﺭ ﺳﻨﺖ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎﺭﻱ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ. نگره، سال دهم (34)، 37-27.
  30. لطفی زاده، سیده یاسمن. (1395). مطالعه‌ی تطبیقی تزیینات سپر در نگاره‌های رزمی دو شاهنامه‌ی بایسنقری و طهماسبی. پایان نامه برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد، دانشگاه سمنان.
  31. ﻣﺤﻤﺪی، راﻣﻮﻧﺎ. (1389). ﺗﺎرﯾﺦ و ﺳﺒﮏ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻧﮕﺎرﮔﺮی و ﻧﻘﺎﺷﯽ اﯾﺮاﻧﯽ. ﺗﻬﺮان: ﻓﺎرﺳﯿﺮان.
  32. محمدی، سید محتشم ؛ بازیاری، ایوب و رییسی، مهوش. (1394). شاهنامه فردوسی پیش متن شاهنامه شاه طهماسبی، هشتمین همایش پژوهش­های زبان و ادبیات فارسی. تهران: انجمن علمی زبان و ادبیات فارسی.272-257.
  33. منشی قمی، احمد. (1359). گلستان هنر. تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: منوچهری.
  34. هدایت، نرجس. (1395). مطالعه استحاله (دگرگونی) اژدها در شاهنامه بزرگ مغولی، شاهنامه بایسنقری و شاهنامه طهماسبی، پایان نامه برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اصفهان.
  35. Ferdowsi. (2011). The Shahnama of shah Tahmasp, the Persian book of Kings. New York: The Metropolitan Museum of Art, Distributed by Yale University Press, Newhaven and London.
  36. Leoni, F. (2000). The Shahnama of Shah Tahmasp, In Heilbrunn Timeline of Art History. New York:  The Metropolitan Museum of Art.
  37. Saadi-Nejad, Manya. (2009). Mythological Themes in Iranian Culture and Art: Traditional and Contemporary Perspectives. Iranian Studies, 42 (2), 231-246.