مفاهیم نمادین نقوش حیوانی کاشی‌کاری گنبد الله‌وردیخان از دوره صفویه در حرم مطهر رضوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

10.22034/ias.2018.91703

چکیده

حرم امام ‌‌رضا‌‌ (ع) که مهم‌ترین جاذبه گردشگری مذهبی در ایران به‌‌ شمار می‌آید، بیش از ده قرن سابقه تاریخی دارد که در زمان حیات حکومت‌های اسلامی به تزئینات گوناگون آراسته شده است و هر بخش آن گویای هنر معماری دوران خاصی از تاریخ هنر اسلامی است. شخصیت‌ها و بزرگان در هر عصر به نوسازی و توسعه این مکان مقدس پرداخته‌اند، ازجمله الله‌وردیخان، جنگجوی دلیر و فرمانده نظامی عصر صفویه که توجه خاصی به معماری این دوران داشته و برای اعتلای فرهنگ و تمدن ایران اقدامات فراوانی انجام داده است که با نگاهی به آثار برجای‌مانده از وی در اصفهان (سی‌‌و‌‌سه‌‌‌پل)، شیراز (مدرسه ‌‌خان) و مشهد (گنبد الله‌‌وردیخان) به این امر می‌توان تأکید نمود. این بنای باشکوه، از زیباترین ابنیه حرم مطهر است که آرتور پوپ در کتاب معماری ایران، آن را کامل‌ترین قسمت مرقد امام ‌‌رضا‌ (ع) می‌داند. کاشی‌های معرق این رواق مزین به کتیبه‌ها، نقوش حیوانی، گیاهی و هندسی است. بسیاری از این نقوش دربردارنده مفهومی هستند که جایگاهی خاص در فرهنگ و ادبیات این مرزوبوم دارند. در این راستا، پژوهش حاضر به روش آمار توصیفی و تحلیل محتوا، بر اساس مشاهدات میدانی و داده‌های کتابخانه‌ای انجام شده است که از میان 487 نقش موجود 9 گونه حیوانی که هرکدام دنیایی مملو از راز و رمز است، بیشترین رقم متعلق به نقش پرنده (مرغ) است و پس‌ازآن به‌‌ترتیب قرقاول، طوطی، طاووس، مرغابی، اژدها، سیمرغ، آهو و مرغ بسم‌‌الله قرار دارند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Symbolic Concepts of Animal Motifs Tiling the Allahverdi Khan Dome from the Safavid era in Razavi's Holy Shrine

چکیده [English]

The history of the shrine of Imam Reza (AS), the most important attraction of religious tourism in Iran, dates back to more than ten centuries ago, which was decorated with various decorations during the Islamic states; and each section represents the art of architecture of the special era of Islamic art history. Characters and elders have been renovating and developing this scared place in every age. Allahverdi Khan, a brave warrior and military commander of Safavid era, paid special attention to the architecture of this era, and he has done a great deal to raise the culture and civilization of Iran; this can be emphasized by the culture and civilization of Iran; by looking at his remains in Esfahan (Si-o-se-pol), Shiraz (School of the Khan) And Mashhad (Dome of Allahverdi Khan). This magnificent building is one of the most beautiful buildings in the holy shrine that Arthur Pope, in the book of Iranian architecture, considers the most complete part of the shrine of Imam Reza (AS). The mosaic tiles of this porch are decorated with inscriptions, animal motifs, plant, and geometric designs. Many of these motifs are conceptualized, which have a particular place in the culture and literature of this boundary. In this regard, the present study was conducted using descriptive and content analysis based on field observations and library data. Among the 487 roles in 9 species of animals, each of which is a world with full of mysteries, the highest number motifs include the motif of the bird (chicken) and then there are, respectively, pheasant, parrot, peacock, duck, dragon, simurgh, deer and Chicken Bismillah.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shrine of Imam Reza (AS)
  • Allahverdi Khan Dome
  • Safavid era
  • Tiling
  • animal motifs
کتا­ب­ها:
قرآن.
اردلان، نادر (1380). حس وحدت، ترجمۀ حمید شاهرخ، تهران: خاک.
انوشه، حسن (1375). دانشنامۀ ادب فارسی: آسیای مرکزی، ج1. تهران: مؤسسه فرهنگ و انتشاراتی دانشنامه.
آوینی، سید محمد (1370). جاودانگی و هنر، تهران: برگ.
برادران حسن‌زاده، غلامرضا (1392). جستار در فرهنگ نمادین نشانه‌ها: (و کاربرد آن از ایران باستان تا هنر دورۀ معاصر)، تبریز: اختر.
بلخاری‌‌، حسن (1384). مبانی عرفانی هنر و معماری‌‌اسلامی،‌ ج2، تهران: سوره مهر.
بهار، مهرداد (1387). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگاه، چاپ هفتم.
جلالی، غلامرضا؛ جلالی، میثم (1394). معنای هنر شیعی، قم: بوستان کتاب.
حاجی‌‌قاسمی، کامبیز (1389). امام‌زاده‌‌ها و مقابر، تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
خاتمی، محمود (1390)، پیش درآمد فلسفه‌ای برای هنر ایرانی، تهران: موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن».
دادور، ابوالقاسم؛ دالایی، آزاده (1395). مبانی نظری هنرهای سنتی (ایران در دوره اسلامی)، تهران: دانشگاه الزهرا (س).
زمرشیدی، حسین (1393). «امامزادگان، زاهدان و کلیات معماری و تزئینات از بارگاه و بقاع متبرکه آنان»، چونان دری گشوده به بهشت: بررسی جلوه‌های معماری آستان مقدس امامزادگان، به کوشش اصغر منتظرالقائم، تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه، ص 63-72.
زنگنه قاسم‌‌آبادی، ابراهیم (1390). حرم رضوی و رویدادهای مهم آن، مشهد: خورشیدشرق.
سرلو، خوان ادواردو (1389). فرهنگ نمادها، ترجمه: مهرانگیز اوحدی، تهران: دستان.
سعادت، بیژن (1355). بارگاه رضا، ج3، فلورانس (ایتالیا).
شفرد، راونا و راپرت (1393). نماد در هنر و اسطوره شکل به چه معناست، ترجمه: آزاده بیداربخت و نسترن لواسانی، تهران: نی.
شوالیه، ژان؛ گربران، آلن (1378). فرهنگ نمادها، ج1، ترجمه: سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
ـــــــــــــــــــ (1385). فرهنگ نمادها، ج4، ترجمه: سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
شیمل، آنه‌‌ماری (1388). راز اعداد، ترجمۀ فاطمه توفیقی، قم: ادیان و مذاهب.
طباطبایی‌نیا، سیدعلی‌‌اصغر (1393). «تلفیق هنر و دین در معماری امامزادگان»، چونان دری گشوده به بهشت: بررسی جلوه‌های معماری آستان مقدس امامزادگان، به کوشش اصغر منتظرالقائم، تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه، ص 142-151.
طهوری، نیر (1391). ‌ملکوت آینه‌ها؛ مجموعه مقالات در حکمت هنر اسلامی، تهران: علمی و فرهنگی.
عالم‌زاده، بزرگ (1390). دانشنامه رضوی، تهران: شاهد.
عبداللهی، منیژه (1381). فرهنگ‌نامه جانوران در ادب پارسی، ج2،تهران: پژوهنده.
عبدلی، محمد؛ گرکنی، راضیه (1392). اسطوره‌های شرق، تهران: جمال هنر.
عربشاهی، ابوالفضل (1395). نماد و نشانه‌شناسی فرهنگی، تهران: آرون.
عطاردی، عزیزالله (1371). تاریخ آستان قدس رضوی، تهران: عطارد.
قلی‌زاده، خسرو (1392). دانشنامۀ اساطیری جانوران و اصطلاحات وابسته، تهران: پارسه.
کاویانیان، احتشام (1355). شمس الشموس، مشهد: آستان قدس رضوی.
کنبی، شیلا ر. (1393). جزئیاتی از هنر اسلامی، ترجمۀ افسونگر فراست، تهران: میردشتی.
کوپر، جین (1379). فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ‌ترجمه ملیحه کرباسیان، تهران: فرشاد.
لولر، رابرت (1368). هندسه مقدس، ترجمۀ هایده حائری، تهران: علمی و فرهنگی.
مصدقیان طرقبه، وحیده (1384). رنگ و نقش در مسجد گوهرشاد، تهران: آبان.
معمارزاده، محمد (1386)، تصویر و تجسم عرفان در هنرهای اسلامی، تهران: دانشگاه الزهرا.
ملک، فرناز؛ سمیع‌پور، تیمن (1393). «نمادپردازی عددی آرامگاه‌های امامزادگان»، چونان دری گشوده به بهشت: بررسی جلوه‌های معماری آستان مقدس امامزادگان، به کوشش اصغر منتظرالقائم، تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه، ص 239-261.
منتخب صبا؛ کوه‌‌ نور، اسفندیار (1384). جلوه‌گری نقوش در هنرهای سنتی ایران، ج3، تهران: نور حکمت.
منتظرالقائم، اصغر؛ حافظ فرقان، زهرا (1396). تبیین مبانی نمادین عناصر معماری اسلامی عصر صفوی، تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
مهدوی پارسا، حسین (1387). در حریم ملکوت، مشهد: خانه پژوهش.
مؤتمن، علی (1355). تاریخ آستان قدس، مشهد: آستان قدس رضوی.
مولیانی، سعید (1379). جایگاه گرجی‌‌‌ها در تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران، اصفهان: یکتا.
نامورمطلق، بهمن؛ کنگرانی، منیژه (1394). فرهنگ مصور نمادهای ایرانی، تهران: شهر.
نبی‌ئی فیجانی، الهه (1393). «بازشناسی و احیای الگوهای هویت‌ساز اسلامی در معماری آرامگاه امامزادگان»، چونان دری گشوده به بهشت: بررسی جلوه‌های معماری آستان مقدس امامزادگان، به کوشش اصغر منتظرالقائم، تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه، ص 323-334.
نور‌‌آقایی، آرش (1388). عدد، نماد، اسطوره، تهران: نقد افکار.
هال، جیمز (1380). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه: رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
هوهنه‌‌گر، آلفرد (1385). نمادها و نشانه‌ها. ترجمۀ علی صلح‌‌جو، چاپ نهم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
یاحقی، محمد جعفر (1375). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، چاپ دوم، تهران: سروش.
یاوری، حسین؛ باوفا، رقیه (1390). سیری در حکمت معماری اسلامی و تزئینات وابسته به آن در دورۀ صفویه (با تأکید بر معماری اسلامی اصفهان در دورۀ مذکور)،‌ تهران: آذر.
مقالات:
براری، میثم؛ آقا‌‌داود جلفایی، سمیرا (1392). بازخوانی کهن‌الگوی سه‌گانۀ مقدس با محوریت نقش‌مایۀ درخت سرو در هنر ایرانی. فصلنامۀ هنرهای سنتی ـ اسلامی. ش2. ص51-67.
حسینی محراب، ملیحه؛ چیت‌سازان، امیرحسین (1394). «بررسی طرح و نقش فرش مود با تأکید بر نمادگرایی کله‌اسبی»، همایش ملی فرش دستباف خراسان جنوبی، دانشگاه بیرجند، ص910-927.
حسینی، هاشم (1390). «کاربرد تزئینی و مفهوم نقش شمسه در مجموعه شیخ صفی‌‌الدین اردبیلی»، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، ش14، ص7-24.
خزایی، محمد (الف1386). «تاویل نقوش نمادین طاووس و سیمرغ در بناهای عصر صفوی»، هنرهای تجسمی، ش26، ص24-27.
ـــــــــــــــــــ (ب1386). «نقش نمادین طاووس در هنرهای تزئینی ایران»، کتاب ماه هنر، ش111و112، ص6-12.
خسروی‌فر، شهلا؛ چیت‌سازان، امیرحسین (1390). «بررسی نماد و نقش پرنده در قالی‌های موزۀ فرش ایران»، دو فصلنامۀ پژوهش هنر، ش2، ص29-43.
زنگنه، پری (1391). «طاووسخانه، نگاهی به نقش طاووس در تاریخ هنر ایران»، سرزمین من، ش39، ص62-67.
شایسته‌فر، مهناز؛ صباغپور، طیبه (1388). «انعکاس جلوه‌های بهشت در قالی‌های قاجار بر‌‌اساس منابع اسلامی (با تأکید بر نمونه‌هایی از موزۀ فرش ایران)»، کتاب ماه هنر، ش136، ص40-51.
طاهری، علیرضا (1390). «درخت مقدس، درخت سخنگو و روند شکل‌گیری نقش واق»، فصلنامۀ باغ نظر، ش19، ص48- 54.
طهوری، نیر (1381). «جستجوی مفاهیم نمادین کاشی زرین‌‌فام»، هنر و معماری خیال، ش1، ص58-89.
گنون، رنه (1379). «نمادگرایی در گنبد»، خیال، ترجمۀ محمدعلی حمید رفیعی، ش4، ص72-77.
مکی‌نژاد، مهدی (1393). «مرکزگرایی، تقارن و تکرار در هنرهای سنتی ایران»، فصلنامه کیمیای هنر، ش10، ص99- 108.
موسوی‌‌‌آملی، سید محسن (1384)، «بسم‌الله در فرهنگ عامیانه»، دو‌‌ماهنامه بشارت،‌ ش46، ص53-58.
نامجو، عباس؛ فروزانی، سید‌‌مهدی (1392). «مطالعۀ نماد‌‌شناسانه و تطبیقی عناصر منسوجات ساسانی و صفوی»، فصلنامۀ هنر علم و فرهنگ، ش1، ص21-42.
منابع سایت:
ناشناس (1391). گفت‌وگو با سید محمد بهشتی درباره نمایشگاه پرندگان در فرهنگ و هنر ایرانی سی‌مرغ، malekmuseum.org.23/11/95.
www.eghamat24.com
www.eneshat.com
منابع تصاویر:
آرشیو خصوصی نگارندگان.
حاجی‌‌قاسمی، کامبیز (1389). امام‌زاده‌‌ها و مقابر،تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
سعادت، بیژن (1355). بارگاه رضا، ج3. فلورانس (ایتالیا).