تحلیل مضامین و کارکردهای کتیبه‌های مدارس عصر صفویه اصفهان نمونه موردی: مسجد- مدرسه چهارباغ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکترای تخصصی، رشته تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشگاه شاهد تهران، تهران، ایران،

2 استادیار دانشکده صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

10.22034/ias.2017.101021

چکیده

یکی از مهم‌ترین مشخصه‌های معماری عصر صفویه، پیوستگی بناها با تزئینات خوشنویسی و کتیبه‌ها است. مدارس ومسجد- مدرسه‌ها به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین گونه بناهای مذهبی که دو بعد عبادت و علم را توأمان دارا هستند دربردارنده نمونه‌های بسیار شاخصی از هنر کتیبه‌نگاری می‌باشند. در این میان مسجد- مدرسه چهارباغ اصفهان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بناهای فوق‌الذکر است؛ با ذکر این مقدمه پیرامون ضرورت موضوع، هدف از پژوهش حاضر ضمن مطالعه مضامین به‌کاررفته در کتیبه‌های این بنا، تحلیل و تبیین کارکردهای کتیبه‌ها، در راستای شناخت بهتر جنبه‌های فرای ظاهر آن‌هاست. مراحل ذکرشده شرایطی را ایجاد می‌کند تا پاسخ‌گویی به پرسش اصلی پژوهش یعنی این‌که مضامین به‌کاررفته در کتیبه‌های این بنا کدام اند و این کتیبه‌ها دارای چه کارکردهایی هستند، در دسترس قرار گیرد. تحقیق توسعه‌ای حاضر از حیث روش، توصیفی-تحلیلی و جمع‌آوری اطلاعات به شیوه میدانی و کتابخانه‌ای صورت پذیرفته است همچنین یافته‌ها به روش کیفی مورد تجزیه‌وتحلیل قرارگرفته‌اند. نتایج پژوهش حاضر گویای آن است که مهم‌ترین مضامین به‌کاررفته شامل مضامین قرآنی، احادیث و روایات، مدح پیامبر (ص)، حضرت علی (ع) و دیگر ائمه اطهار و اطلاعاتی پیرامون حامی، مجری و واقف بنا می‌باشد؛ که در قالب متون عربی و ادبیات منظوم و منثور فارسی بیان‌شده است، در حوزه کارکردها نیز دو جنبه محتوا و ساختار ظاهری کتیبه‌ها موردتوجه قرارگرفته و ناظر بر کارکردهای پنهان و آشکار در آن‌هاست که در قالب هفت دسته شامل ارتباطی، تعلیمی، زیبایی شناسانه، اخلاقی- مرامی، الگوسازی، نمادین و تقدس گرایی، قرار می‌گیرند؛ لازم به ذکر است که کارکرد تعلیمی و زیبایی شناسانه شاخص‌تر از سایرین هستند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study in Contents and Functions of the Inscriptions in the Safavid era Schools Case Study: School- mosque Chaharbagh

نویسندگان [English]

  • Mohayodin Aghadavoudi 1
  • Iman zakariaee kermani 2
1 PhD Researcher, Comparative and Analytical History of Islamic Art, Shahed University of Tehran, Tehran, Iran,
2 Assistant Professor in Handicrafts Faculty, Art University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]

One of the most important architectural feature of Safavid era is the Linkage and association monuments and particular religious monuments with decorated calligraphy and inscriptions. Schools and Mosque – schools that are places for composing science and servitude, Includes Very good examples of inscriptions.ChaharBagh school-mosque is one of the most prominent monuments of scientific -worship structures, which in terms of architecture, decoration and inscriptions is important. The aim of this study is examining and classifying the contents of the inscriptions of the building, Analyzing and explaining the functions of inscriptions In order to understand the meta-physical aspects of inscriptions well. And answering the key questions like what themes used in the inscriptions of the building and what functions are. Current research is developmental, descriptive – analytical, data are collected from library and through field method and quality of results and findings of research are analyzed. The results indicate that various inscriptions, all are fitted with their content and served the overall aim of building. Contents include Koran, the Hadith, literature, Persian poetry and prose, naming and praising the Prophet, Imam Ali (AS) and other Imams As well as information about the sponsor, presenter and founder of the building. But other aspects of the inscription that is very important is the inscription functions, this functions Achieved from content and Inscriptions structure of the surface and show and clear and hidden functions of them. Inscriptions functions includes seven categories: communicative, educational, aesthetic, ethical ideology, modeling, symbolic minded, the aesthetic and educational functions are prominent of others.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavid period
  • Architectural decoration
  • Inscription
  • Safavid period Schools
  • ChaharBagh mosque-school
کتاب‌ها
- احمدی، بابک (1374)، حقیقت و زیبایی، تهران: نشر مرکز.
- استیرلن، هانری (1377)، اصفهان تصویر بهشت. ترجمه جمشید ارجمند، تهران: انتشارات مجموعه هنر، چاپ اول.
- اسکارچیا، جیان روبرتو (1376)، تاریخ هنر ایران (هنر صفوی، زند قاجار)، جلد دهم، ترجمه یعقوب آژند، تهران: انتشارات مولی، چاپ اول
- افراسیاب پور، علی‌اکبر (1380)، زیبایی پرستی در عرفان اسلامی. تهران: انتشارات طهوری.
- بلر، شیلا و جاناتان ام بلوم (1381)، هنر و معماری اسلامی ایران. ترجمه اردشیر اشراقی. تهران: سروش.
- بن حسن سراج شیرازی، یعقوب (1376)، تحفه المحبین، به کوشش رعنا حسینی و ایرج افشار، تهران: نشر مکتوب.
- بورکهارت، تیتوس (1386)، مبانی هنر اسلامی، مترجم امیر نصری، تهران: انتشارات حقیقت.
- پوپ، آرتور آپم پوپ، و اکرمن، فیلیس (1387)، سیری در هنر ایران، جلد 3. معماری دوران اسلامی. چاپ اول
- جعفریان، رسول (1385)، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، قم: انتشارات انصاریان.
- جمعی از پژوهشگران (1385)، مجموعه مقالات متون و کتیبه‌های دوران اسلامی، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی
-رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم (1352)، آثار ملی اصفهان. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی، چاپ اول.
-ریاحی، محمدحسین (1385)، ره‌آورد ایام (مجموعه مقالات اصفهان شناسی). اصفهان: سازمان فرهنگی-تفریحی شهرداری.
- سیوری، راجر (1372)، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز: چاپ اول.
- شیمل، آنه ماری (1381)، خوشنویسی اسلامی، ترجمه مهناز شایسته فر. انتشارات دفتر مطالعات هنر اسلامی.
- صحراگرد، مهدی (1386)، مجموعه مقالات خوشنویسی. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
-کلینی، محمدابن یعقوب (1369)، اصول کافی، مترجم و شارح هاشم رسولی و جواد مصطفوی، ج1. تهران: کتابفروشی اسلامیه .
-کمپفر (1363)، سفرنامه کمپفر در دربار شاهنشاه ایران، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: انتشارات خوارزمی.
- کیانی، محمدیوسف (1376)، تزئینات وابسته به معماری ایران در دوره اسلامی، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
- محسنیان راد، مهدی (1369)، ارتباط شناسی. تهران: سروش، 61-39.
- نصر، سیدحسین (1359)، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران: انتشارات خوارزمی، چاپ دوم.
- نصر، سیدحسین (1380)، عرفت معنویت، ترجمه انشاء الله رحمتی. تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
- یاوری، حسین، و حکاک باشی، سارا (1390)، سیری در عناصر و تزئینات معماری ایران. تهران: انتشارات توتیا. چاپ اول.
- هنرفر، لطف الله (1344)، گنجینه آثار تاریخی اصفهان. اصفهان: چاپ و انتشار کتاب‌فروشی ثقفی. چاپ دوم.
منابع لاتین:
- Burckhardt, Titus )1986(,Islamic art,  Language and speech, translated by Masoud  Rajbnia Tehran: Soroush Publication.
 -Pope, Arthur Upham (1994), Iranian architecture, translated by Gholam Hossein Afshar, Tehran: Cultural Publications.
- Norberg- Schuster, Christian)2008(, Meaning in West Architecture, translated by Mehrdad Ghaiyoomi Bidhendi, Tehran: the Academy of Arts.
 
مقالات
- الویری، محسن و قرائتی، حامد (1392)، «بررسی تاریخی کارکرد ارتباطی هنر در اماکن مذهبی قاجار»، نشریه مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهش‌نامه انجمن ایرانی تاریخ. سال پنجم، شماره هفدهم. 20-1.
- الیاسی، بهروز (1387)، «تقدس در خوشنویسی اسلامی»، نشریه رهپویه هنر. شماره پنجم. 48-38.
- ایمنی، عالیه (1389)، «بیان نمادین در تزئینات معماری اسلامی»، شماره 142. تهران: کتاب ماه هنر.
- بمانیان، محمدرضا، مومنی، کورش، و سلطان زاده، حسین (1390)، «بررسی تطبیقی نقوش کاشی‌کاری دو مسجد- مدرسه چهارباغ و سید اصفهان»، نشریه مطالعات تطبیقی دانشگاه هنر اصفهان. شماره دوم. ص1تا16
- بهپور، باوند (1384)، «کتیبه‌نگاری دوره قاجار»، نشریه هنرهای زیبا، شماره22.
- بهشتی، سید محمد (1382)، «زیبایی و کاربرد در هنر سنتی»، نشریه خیال. شماره پنجم. 145- 139
- بیزری، امینه (1388)، «کتیبه‌ها و کارکرد آن‌ها»، ترجمه حمیده ناظمی.تهران: کتاب ماه هنر، 85-82
- حسینی، سیدهاشم و طاوسی، محمود (1385)، «تحول هنر کتیبه‌نگاری عصر صفوی با توجه به کتیبه‌های صفوی مجموعه حرم مطهر امام رضا (ع)»، کتاب ماه هنر شماره 91 و 92. ص 58 تا 64
- حسینی، سید هاشم (1388)، «مقایسه ویژگی‌های هنر کتیبه‌نگاری عصر صفویه در دو مجموعه شاخص شیعی ایران (حرم مطهر امام رضا (ع) و بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی)»، نشریه مطالعات هنر اسلامی. شماره یازدهم. 132-105
- خانی پور، رضا (1383)، «کتیبه و کتیبه‌نگاری»، کتاب ماه هنر. شماره 77 و 78. ص 160 تا 164
- خانی، سمیه؛ احمد صالحی کاخکی، و بهاره تقوی نژاد (1391)، «بررسی تطبیقی معماری و تزئینات مدرسه غیاثیه خرگرد و مدرسه چهارباغ اصفهان»، نشریه مطالعات تطبیقی هنر (دو فصلنامه علمی_پژوهشی) سال دوم، شماره چهارم: 37-51.
- زمرشیدی، حسین (1390)، «تحول خط بنایی در معماری صفویه با تأکید بر تزئینات کتیبه‌ای مسجد حکیم اصفهان»، نشریه مطالعات هنر اسلامی. شماره چهاردهم. 118-101.
- شایسته فر، مهناز (1380)، «جایگاه قرآن، حدیث و ادعیه در کتیبه‌های اسلامی»، نشریه مدرس علوم انسانی. شماره 23 ویژه‌نامه. از 57 تا 94
- شایسته فر، مهناز (1381)، «بررسی محتوایی کتیبه‌های مذهبی دوران تیموریان و صفویان»، نشریه علوم انسانی. شماره 43. ص 62 تا 111
- شایسته فر، مهناز (1384)، «نقش تزئینی و پیام‌رسانی کتیبه در معماری اسلامی»، کتاب ماه هنر.
- شایسته فر، مهناز (1386)، «تجلی نام علی (ع) در کتیبه‌های ابنیه‌ی اصفهان»، کتاب ماه هنر. شماره 109 و 110. از 22 تا 31.
- صحراگرد، مهدی و شیرازی، علی‌اصغر (1389)، «تأثیرات تحولات خوشنویسی (خط ثلث) بر کتیبه‌نگاری ابنیه اسلامی ایران سده چهارتا نهم هجری»، نشریه نگره شماره 14.
-کاظمی، حمید (1386)، «طبقه‌بندی کارکردی کتیبه‌ها»، کتاب ماه هنر. شماره 103 و 104. ص 78 تا 81.
- کیانمهر، قباد، تقوی نژاد، بهاره (1390)، «مطالعه تطبیقی مضامین کتیبه‌های کاشی‌کاری مدرسه چهارباغ اصفهان و باورهای عصر صفویه»، نشریه پژوهش‌های تاریخی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. سال سوم، شماره دوم. ص 154-133
- لولوئی، کیوان (1379)، «نقشه‌های چهار ایوانی مدارس علوم دینی»، نشریه ایران شناخت. شماره 16 و 17. 131-120
- مکی نژاد، مهدی (1386)، «طبقه‌بندی کتیبه‌ها در معماری دوره صفوی»، مجموعه مقالات خوشنویسی (گردهمایی مکتب اصفهان). تهران: انتشارات فرهنگستان هنر
- مکی نژاد، مهدی (1388)، «سیر تحول کتیبه‌های ثلث در معماری ایران (صفوی تا قاجار)»، نشریه نگره. شماره 13
- نصر، سیدحسین و آوینی، سیدمحمد (1379)، «بررسی اجمالی تعلیم و تربیت و علم اسلامی»، نشریه نامه علم و دین. شماره 7و 8. 30-1
- نصر، طاهره (1391)، «درآمدی بر زیبایی‌شناسی هنر اسلامی»، نشریه پژوهش هنر دانشگاه هنر اصفهان. سال سوم. شماره پنجم. 111-101
- ویلر. ام. تاکستون و حسینی، مهدی (1376)، «جایگاه خوشنویسی در معماری مساجد»، نشریه هنر. شماره 33. 33-33