غزالی و اندیشه اشعری در عصر سلاجقه: تاثیر فکر زیبایی شناسی غزالی بر مبانی هنر اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2 دانشیار تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.

3 دکترای تاریخ اسلام از دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهرری. تهران، ایران.

10.22034/ias.2021.260191.1451

چکیده

نیمه سده پنجم تا اوایل سده ششم هجری، از جهت فراوانی علما و کثرت تألیفات و رشد و گسترش هنر اسلامی عصری ممتاز است. با افول حکومت آل بویه و روی کار آمدن سلجوقیان، مکتب معتزله تضعیف و اندیشۀ اشعری گسترش یافت. اما با وزارت نظام‌الملک و ایجاد مدارس نظامیه، اندیشۀ اشعری تحول یافت. تفکرات غزالی و نظام‌الملک در این دوره تغییراتی در مبانی اندیشه‌ای و همچنین مبانی زیباشناسی هنر را پدید آورد. تجلی این تغییر در ساخت مدارس، کاروان‌سراها و رباط‌ها هویدا شد. بستر و زمینۀ مبانی نظری زیباشناسی غزالی در تألیف آثار و بیان مباحث زیباشناسی به فراخور بحث در تأملات کلامی، اداری و اجتماعی او قابل‌پیگیری است. کتاب‌های احیا علوم‌الدین، کیمیای سعادت و نصیحۀ الملوک از مصادیق خلاقیت و تفکر او در توجه به مفاهیم زیباشناسی و هنر است. در این آثار، غزالی به‌عنوان یک مجدّد دینی، به دنبال احیای علم دین، سعادت بشری و توجه به زیباشناسی پدیده‌ها و نشان‌دادن وجوه هنری کنش‌های انسانی و نظام اجتماعی است. این توجهات و تأملات غزالی می‌تواند تأثیر خود را بر هنر اسلامی از طریق گسترش جریان اشعری‌گری در جامعه نشان دهد. ازاین‌رو، مسألۀ این تحقیق، شناخت و تحلیل تأثیر تفکر زیباشناسی غزالی بر مبانی هنر اسلامی است که با استفاده از شیوه تبیین تاریخی و رویکرد توصیفی - تحلیلی، با مراجعه به آثار غزالی بررسی می‌شود.
اهداف پژوهش:

بررسی نقش غزالی در گسترش و دگرگونی جریان اشعری در دوره سلجوقی.
بررسی دیدگاه غزالی درباره مبانی زیبایی‌شناسی در هنر اسلامی.

سؤالات پژوهش:

غزالی در گسترش و دگرگونی جریان اشعری در دوره سلجوقی چه نقشی داشت؟
غزالی چه دیدگاهی درخصوص مسئله زیبایی‌شناسی در هنر اسلامی دارد؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Al-Ghazali and Ash'ari Thought in the Seljuk Age: The Impact of Al-Ghazali's Aesthetic Thought on the Foundations of Islamic Art

نویسندگان [English]

  • Mahboobeh Sharafi 1
  • Nayereh Dalir 2
  • Mohamad Ali Saki 3
1 Associate Professor, Department of History, Faculty of Humanities, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 Associate Professor of History, Institute of Humanities and Cultural Studies, Tehran, Iran.
3 Doctorate in Islamic History from Islamic Azad University, Imam Khomeini Memorial Unit (RA) Shahrari. Tehran Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ash'ari movement
  • Seljuks
  • school
  • fatwa
آدام متز. (1388). تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه: علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
آریا، غلامعلی. (1382). تاریخ فرق اسلامی و مذاهب کلامی، تهران: پایا.
احمدیان، عبداله. (1392). سیر تحلیلی کلام اهل سنت (از حسن بصری تا شیخ ابوالحسن اشعری)، تهران: احسان.
استانلی، لین پول. (1389). تاریخ طبقات سلاطین اسلام، ترجمه: عباس اقبال، تهران: دنیای کتاب.
ابن‌اثیر، عزالدین‌على. (1371). الکامل فی التاریخ، ترجمه: ابو القاسم حالت و عباس خلیلى، تهران: مؤسسه مطبوعاتى علمى.
ابن‌خلکان، احمدبن محمد. (1364). وفیات الأعیان و الانباء الابناء الزمان، ترجمه: عباس احسان، ج3، قم: شریف رضی.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن‌محمد. (1375). مقدمه، ترجمه: محمد پروین گنابادی، چاپ هشتم، تهران: علمی و فرهنگی.
 ________________________. (1363). تاریخ ابن‌خلدون، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، چاپ پنجم، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ابن‌عساکر. (1347ق). تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، دمشق.
ابن‌کثیر، ابوالفدا اسماعیل بن‌عمر. (1408ق). البدایة و النهایة، تحقیق علی شیری، ج 12، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
اشعری، امام ابوالحسن. (1991م.). الابانه فی اصول الدیانه، الطبعه الاولی، دارالقادری، بیروت: لبنان.
 ____________. (1953م.). اللمع فی الرد علی اهل الزیغ و البدع، به کوشش ریچاردجوزف مکارتی، بیروت: دارالکتب.
----------------. (1369ق). مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، تحقیق: محیی‌الدین عبدالحمید، ج1، قاهره مکتبه النهضه المصریه.
ان.ک. س. لمبتون. (1366). ساختار درونی امپراطوری سلجوقی، تاریخ ایران کمبریج 5، گردآورنده جی. آ. بویل، ترجمه: حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
______________. (1392). تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: نشرنی.
اورمزبی، اریک لین. (1395). غزالی احیاگر اسلام، ترجمه: محمدرضا مرادی طادی، تهران: نشر علم.
برخورداری، رمضان. (1395). «تبیین دیدگاه زیبایی‌شناسی غزالی و دلالت‌های آن در  تربیت زیبایی‌شناختی». پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه خوارزمی، دانشکده روانشناسی، تهران.
بدوی، عبدالرحمن. (1374). تاریخ اندیشه‌های کلامی در اسلام، ترجمه: حسین صابری، مشهد: آستان قدس رضوی،
بکار، عثمان. (1386). تاریخ و فلسفه علوم اسلامی، ترجمه: محمدرضا مصباحی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
بوهلال، محمد. (1394). اسلام اهل کلام، ترجمه: علیرضا باقر، تهران: نگاه معاصر.
بغدادی، عبدالقاهربن‌طاهر. (1388). الفرق بین الفرق، به اهتمام محمدجواد مشکور، تهران: گویا.
بلخاری قهی، حسن. (1399). خیال و ذوق و زیبایی در آرای امام محمد غزالی، تهران: مؤسسه تألیف و نشر آثار هنری فرهنگستان هنر.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1392). تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: امیرکبیر.
___________________. (1393). فرار از مدرسه، تهران: امیرکبیر.
__________________. (1396). کارنامه اسلام، تهران: امیرکبیر.
راوندی، ‏مرتضی. (1378). تاریخ اجتماعى ایران، ج10، تهران: نگاه.
ریاضی، حشمت‌الله. (1393). برفراز عقل و عشق، تهران: نشر علم.
حمیدی پارسا، مهدی. (1398). «بررسی رابطه حسن و عشق و هنر از منظر شیخ احمد غزالی». آیین حکمت، شماره40، 15-1.
سبکی، عبدالوهاب‌بن‌علی‌بن‌عبدالکافی. (1992م.). طبقات الشافعیه الکبری، تحقیق: عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، جیزه: هجر للطباعة والنشر والتوزیع والاعلان.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر. (1952م.). تاریخ الخلفا، تحقیق محی الدین عبدالحمید، قاهره: (بی نا).
شبلی نعمانی، محمد. (1386). تاریخ علم کلام، ترجمه: سید محمد تقی فخرداعی، تهران: اساطیر.
شیخ‌الاسلامی، اسعد. (1387). سیری اجمالی در اندیشه‌های کلامی معتزله و اشاعره، تهران: سمت.
شهرستانی، محمدبن‌عبدالکریم. (1373). الملل و النحل، تحقیق: محمدرضا جلالی نائینی، تهران: اقبال.
صابری، حسین. (1391). تاریخ فرق اسلامی، فرقه‌های نخستین مکتب معتزله، تهران: سمت.
طوسی، خواجه نظام‌الملک. (1393). سیرالملوک (سیاست‌نامه) به کوشش جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
فاخوری، حنا و خلیل الجر. (1378). تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
فروزش، سینا. (1391). بررسی تحلیلی سنت اندرزنامه‌نویسی سیاسی در تاریخ میانه ایران، تهران: جهاد دانشگاهی.
قرضاوی، یوسف. (1388). سیمای غزالی از منظر موافقان و مخالفان، ترجمه: فرزاد حاجی میرزایی، تهران: احسان.علی‌پور، رضا؛ صولتی، اعظم. (1400). «بررسی مفهوم زیبایی در کتاب کیمیای سعادت غزالی». هفتمین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های دینی و اسلامی، حقوق، علوم تربیتی و روانشناسی.
غزالی، محمد. (1393). احیاء علوم‌الدین. ترجمه: سید ناصر طباطبایی، تهران: مولی.
غزالی، محمد. (1400). کیمیای سعادت. ترجمه: بهاءالدین خرمشاهی، تهران: نگاه.
غزالی، ابوحامد. (1389). نصیحة‌الملوک، به کوشش قوام‌الدین طه، تهران: جامی.
_________________. (1363). تهافت‌الفلاسفه، تهران: زوار.
_________________. (1392). احیاء علوم‌الدین، ترجمه: مؤیدالدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی.
 ___________. (1393). المنقذ من الضلال، ترجمه: سیدناصر طباطبایی، تهران: مولی.
___________. (1392). احیاء علوم الدین، ترجمه: مؤید الدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی.
____________. (1389). مشکاة الانوار، ترجمه: سید ناصر طباطبایی، تهران: مولی.
________________. (1389). کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی.
کاخانی، احسان. (1399). «بررسی دو مقوله از آرای غزالی درباره معماری در آینۀ کتاب احیاء علوم‌الدین تزئین و تجمل: مواد و مصالح». صفه. دوره 30، شماره2، 16-5.
کلوزنر، کارلا. (1381). دیوان‌سالاری در عهد سلجوقی، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: امیرکبیر.
کرمی، میثم. (1393). غزالی‌شناسی، تهران: حکمت.
محمدی، کاظم. (1392). غزالی در جستجوی حقیقت، چاپ سوم، کرج: نجم کبری.
محمدی وایقانی، کاظم. (1382). غزالی در جستجوی حقیقت، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مطهری، مرتضی. (1382). کلام در مجموعه آثار، ج 3، تهران: صدرا.
مقریزی، تقی‌الدین احمدبن‌علی. (بی‌تا). خطط المقریزیه، قاهره: مکتبۀ الثقافه الدینیه.
موسی، جلال محمد. (1982م.). نشاه الاشعریه و تطورها، بیروت: دارالکتاب اللبنانی.
مونس، حسین. (1392). تاریخ و تمدن مغرب، ترجمه: حمیدرضا شیخی، تهران: سمت و آستان قدس رضوی.میرلوحی، پریما. (1402). «هنر متعالی و مخاطب هنر والا از منظر امام محمد غزالی». کیمیای هنر، شماره48، 95-85.
مینوی، مجتبی. (1389). «غزالی طوسی»، گزیده مقالات غزالی شناسی، به اهتمام میثم کرمی، تهران: حکمت.
ناصری طاهری، عبدالله. (1391). تاریخ مغرب اسلامی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
همایی، جلال‌الدین. (1387). غزالی‌نامه، تهران: هما.
-----------. (1386). تحلیلی از خرد ورزی و دین‌داری امام محمد غزالی (نقد غزالی)، تهران: نگاه.
وات ویلیام منتگمری. (1380). فلسفه و کلام اسلامی، مترجم: ابوالفضل عزتی، تهران: علمی و فرهنگی.
یافعی، ابومحمدعبدالله بن‌اسعد. (1337). مرآة الجنان و عبرة الیقظان، حیدرآباد.
یعقوبی، ابی واضح احمدبن ابی یعقوب. (1374). تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.