شواهد باستان‌شناختی نفت و مشتقات نفت آن در ایران باستان(ایلام تا ساسانی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجو دکتری، گروه باستان شناسی، دانشگاه مازندران، مازندران، ایران.

2 دکتری تخصصی، استاد گروه باستان‌شناسی، دانشگاه مازندران، ماذندران، ایران.

3 دکتری تخصصی، استاد گروه باستان‌شناسی، دانشگاه مازنداران، مازندران، ایران.

4 دکتری تخصصی، استادیار و عضو هیئت علمی، بنیاد ایران شناسی، تهران، ایران.

10.22034/ias.2020.234441.1263

چکیده

مطالعات باستان­ شناسی نقشی مهم در واکاوی و بازشناسی تاریخ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در دوره باستان دارد. کاربست نفت در ایران به دوره باستان می­رسد، در این میان، شواهد باستان­ شناسی نقش مهمی در روشن ساختن این مسئله دارد. به استناد متون مقدس ایران‌باستان، واژه نفت از کلمة پنتا در اوستا مشتق شده است. نتایج کاوش‌های باستان‌شناختی و گزارش مورخان بیانگر آن است که ساکنان فلات ایران از حدود هفت‌ هزار سال ق.م. با نفت آشنایی داشته‌اند. بنابراین بررسی تأثیر نفت و مشتقات آن بر تحولات فرهنگی ایران‌باستان در این دوره مشخص، چگونگی کشف و نحوة استفاده از این ماده خام طبیعی و میزان تأثیر آن بر آثار مادی، فرهنگی، سیاسی، مذهبی و اقتصادی جوامع ایرانی در دوره مذکور حائز اهمیت است. دوره باستان از حکومت ایلامیان تا دوره ساسانی بخش مهمی از تحولات عصر باستان را در بر دارد، بررسی چگونگی کاربست نفت در این دوره تاریخی می­ تواند نکات مهمی را از سیر کابرد نفت در ایران آشکار سازد. این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و بر اساس مطالعات میدانی و منابع کتابخانه‌ای انجام شده است. شیوه تجزیه و تحلیل اطلاعات از گونه کیفی بوده است که در این راستا از رهیافت تاریخی در تحلیل داده­ ها استفاده شده است. نتایج مطالعات نشان می‌دهد از نفت برای روشنایی، گرما، ملات در ساختمان‌ها، قیراندود کردن ‌کشتی‌ها، ساخت ظروف تزئینی و زیورآلات، درمان بیماری‌ها و... مورد استفاده قرار می­ گرفت. بیشترین آثار قیری بدست آمده در ایران متعلق به تمدن ایلام و بعد هخامنشی است.

اهداف پژوهش:
1. بررسی پیشینه کابرد نفت در ایران باستان.
2. بررسی تأثیر نفت و مشتقات آن بر تحولات فرهنگی ایران‌باستان(ایلام- ساسانی).

سؤالات پژوهش:
1. نخستین آثار و شواهد باستان‌شناختی بهره‌برداری از نفت و مشتقات آن از چه دوره‌ای و با استفاده از چه شیوه‌های تکنیکی در ایران باستان بدست آمده است؟
2. پراکنش و میزان فراوانی آثار مادی نفت و مشتقات آن در کدام یک از ادوار حکومت‌های باستانی ایران بیشتر بوده است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Archaeological Evidence of Oil and Petroleum Derivatives in Ancient Iran (Elamites to Sassanid)

نویسندگان [English]

  • Farrokh Mehri Nejad Khotbe Sara 1
  • Rezza Mehrafarin 2
  • Rassoul Mousavihaji 3
  • Mohammad Bahramzade 4
1 PhD student, Department of Archaeology, Mazandaran University, Mazandaran, Iran.
2 Ph.D., Department of Archaeology, Mazandaran University, Mazandaran, Iran.
3 Ph.D., Department of Archaeology, Mazandaran University, Mazandaran, Iran.
4 Ph.D., assistant professor and faculty member, Iranian Studies Foundation, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Archaeological studies behold a significant position in the analysis and recognition of economic, social and cultural history in antiquity. The use of oil in Iran dates back to ancient times, in the meantime, archaeological evidence plays an important role in clarifying this issue. According to ancient Iranian sacred texts, the word oil is derived from the word Penta in the Avesta. The results of archeological excavations and the report of historians indicate that the inhabitants of the Iranian plateau have been familiar with oil since approximately seven thousand years BC. Thus, it is central to study the effect of oil and its derivatives on the cultural developments of ancient Iran in this specific period; hence, discovering and applying this natural raw material and its impact on the material, cultural, political, religious and economic effects of Iranian societies in this period is noteworthy study. The ancient period from the rule of the Elamites to the Sassanid period is an imperative part of the developments of ancient times, the study of how oil was used in this historical period can reveal important points about the use of oil in Iran. This research has been completed by a descriptive and analytical method and based on field studies and library resources. The method of data analysis has been qualitative and, in this regard, a historical approach has been used in data analysis. The results of studies show that oil was used for lighting, heat, mortar in buildings, bitumen ships, create decorative vessels and ornaments, treat diseases and many more usages. Most of the bitumen works obtained in Iran belong to the Elamites and Achaemenid civilizations.

Research aims:
1. A study of the history of oil use in ancient Iran.
2. Study of the effect of oil and its derivatives on the cultural developments of ancient Iran Elamites -Sassanid).

Research questions:
1. From what period and using what technical methods were obtained in ancient Iran from the first archeological works and evidences of oil exploitation and its derivatives?
2. The distribution and frequency of material effects of oil and its derivatives in which of the periods of ancient Iranian governments was more?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ancient Iran
  • Archaeological Evidence
  • Oil
  • Petroleum Derivatives
اشمیت، اریش، ف. (1342). تخت‌جمشید، بناها، نبشته‌ها، جلد اول، مترجم عبدالله فریار، تهران: مؤسسه انتشارات فرانکلین.
پروکوپیوس. (1347). جنگ‌های ایران و روم، ترجمه محمد سعیدی، چاپ دوم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
پیرنیا، حسن. (1376). ایران قدیم، تهران: نشر اقبال.
تاریخ یکصدساله نفت (طرح پژوهشی). (1386). روابط عمومی مناطق نفت خیز جنوب، اهواز: شرکت ملی نفت ایران.
تجویدی، اکبر. (1355). دانستنی­های نوین دربارة هنر و باستان‌شناسی عصر هخامنشی بر بنیاد کاوش‌های پنج سالة تخت‌جمشید، تهران: نشر امیرکبیر. 
خدادایان، فرشید. (1389). کاربرد‌های نفت و گاز در ایران باستان، تهران: نشر شرکت ملی نفت ایران.
زاهدی، محمدرضا. (1378). کاربرد قیر در ایران از دوره نوسنگی تا اواخر ایلام (8000-640ق.م)، تهران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد باستان­شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران.
زاهدی، محمدرضا. (1383). "معادن و منابع قیر طبیعی و تجارت آن در خاور نزدیک باستان بر اساس متون و شواهد باستانشناسی"، مجله باستان‌پژوهی، سال ششم، شماره12، صص. 43-48.
سامی، علی. (1343). تمدن هخامنشی، جلد دوم، تهران: انتشارات سمت.
سیدسجادی، سیدمنصور. (1383). "آغاز شهرنشینی در نیمه‌ شرقی فلات ایران"، علوم اجتماعی، پژوهش‌نامه انسان‌شناسی، پاییز و زمستان، شماره ششم، علمی پژوهشی، صص. 63- 96.
سرافراز، علی اکبر. (1385). گزارش پنجمین فصل از کاوش چرخاب برازجان، مرکز اسناد وسازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر (انتشار نیافته).
شیرانی، فریده؛ عباسی، زینب. (1394). "چرخاب، کاخ ساحلی هخامنشیان"، فصلنامۀ علمی تخصصی باستان‌شناسی ایران، واحد شوشتر، شماره5 ، صص. 26-15.
کالج، مالکوم. (1380). اشکانیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: انتشارات هیرمند.
کابلی، میرعماد. (1377). "گزارش دومین فصل کاوش جبهه غربی تختگاه آپادانای شوش و طرح مرمت و بازسازی دیوار تختگاه"، بهار 1374، گزارش‌های باستانشناسی(1)، صص.187-199.
کریمیان حسن؛ سرافراز، علی‌اکبر و ابراهیمی، نصرالله. (1389). "بازیابی کاخ‌های هخامنشیان در برازجان با اتکا به داده‌های باستان‌شناسی"، باغ نظر، شماره چهاردهم، سال هفتم، صص. 45-56.
لباف خانیکی، میثم؛ فیروزمندی، بهمن و خسـروزاده، علیرضـا. (1392). "حضور ساسانیان بر کرانه‌های خلیج فارس بر پایه گزارش‌های تاریخی و مطالعات باستان‌شناسی"، فصلنامه پژوهش‌های ایرانشناسی، سال سوم، شماره دوم، پاییز و زمستان. صص 73-92.
مجیدزاده، یوسف‌. (1370). تاریخ و تمدن ایلام، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
مشکور، محمد جواد. (1371). جغرافیای تاریخی ایران باستان، تهران: انتشارات دنیای کتاب.
میرزایی، آزیتا؛ فیروزمندی، بهمن. (1385). "معماری مسکونی دوره ایلام"، دو فصلنامه تخصصی پژوهش‌های باستان‌شناسی و مطالعات میان رشته‌ای، صص. 77-53.
میرنوری، حمید. (1345). سهم ایران در تمدن جهان، تهران: شرکت ملی نفت ایران.
نعمتی، محمدرضا. (1387). گزارش مقدماتی گمانه‌زنی گورستان ولیران،  پژوهشگاه میراث فرهنگی، (چاپ نشده).
نگهبان، عزت‌الله. (1376). شوش یا کهن­ترین مرکز شهرنشینی جهان، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی.
هرتسفلد، ارنست. (1381). ایران در شرق باستان، ترجمه همایون صنعتی‌زاده، کرمان: پژوهشگاه علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر.
هینتس،  والتر. (1371). دنیای گمشده ایلام، ترجمه فیروزنیا، تهران: نشر علمی فرهنگی.
Adams, R. McC. (1981). Heartland of Cities: Surveys of Ancient Settlement and Land Use on the Central Floodplain of the Euphrates. Chicago: University of Chicago Press.
Connan, J. & Deschesne, O. (1996). Le bitume à Suse-Collections du Musée du Louvre. Paris: Editions de la réunion des musées nationaux, Monographies.
Connan, J., Kozbe, G., Kavak, O., Zumberge, J., & Imbus, K. (2013). The bituminous mixtures of Kavuşan Höyük (SE Turkey) from the end of the 3rd millennium (2000BC) to the Medieval period (AD 14th century): Composition and origin. Organic geochemistry, 54, pp. 2-18.
Ghirshman, R. (1965). Iran" Pelican Books Ltd, Hammond worth, Middlesex, England, pp. 48, 1965 E. Porada, “Ancient Iran" Holle Verlag GMBH, Baden-Baden, Germany, 1965, pp. 47, 49, 50, 52, 60.
Steve, M.j, Gasche, H. (1971). L Acropole de Suse. Memoires de la Delegattion Archaeologique en Iran. Tome, XIVI..
Zemer, A. (1977). Storage Jars in Ancient Sea Trade. Haifa: National Maritime Museum.