اقتصاد و معماری: تاثیر اوضاع اقتصادی ایران دوره قاجار بر الگوهای معماری و شهرسازی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری، دانشکده عمران، معماری و هنر، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2 استاد تمام، گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

3 دانشیار، گروه شهرسازی، دانشکده عمران، معماری و هنر، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

10.22034/ias.2021.301956.1705

چکیده

ورود سرمایه‌داری به ایران با تغییرات گسترده در نظام اقتصادی همراه بود. در حالی که ساختار تولید کشور در اوایل دوره قاجار مبتنی بر تولید محصولات کشاورزی و صنایع دستی و صادرات آن بود، در اواخر با زوال و آسیب‌دیدگی جدی کشور را به یک واردات‌کننده بزرگ از کشورهای اروپایی و روسیه تبدیل کرد. با تعطیلی کارخانه‌های داخلی، تلاش‌ها برای درونی‌کردن سرمایه‌داری به شکست انجامید و عدم توانایی بخش خصوصی در رقابت با سرمایه‌داری خارجی منجر به سودآوری تجارت مبتنی بر واردات و رانت شد. نتیجه این اتفاقات بر معماری و شهرسازی کشور بر دو مسئله قابل مشاهده بود. یکی افزایش جمعیت شهرها و نیاز به توسعه آن‌ها که با خیابان‌کشی‌های جدید و حضور بناهایی با عملکردهای نوین همراه بود. اتفاقی که به بورس‌بازی زمین منجر شد و بر جدایی طبقات اجتماعی تاکید نمود. دوم تأثیر غیرمستقیم سرمایه‌داری خارجی که به حضور اتباع اروپایی در شهرهای ایران انجامید و به روند آشنایی ایرانیان با فرهنگ و مظاهر تمدن غربی شدت بیشتری بخشید. در این تحقیق با روش‌های تفسیری-تاریخی و استدلال منطقی به ارتباط متقابل میان وضعیت اقتصادی و تحولات معماری و شهرسازی شهرهای ایران در دوره قاجار پرداخته شده است. یافته ­های پژوهش حاکی از این است که این فراگرد نه تنها بر شکل‌ شهرها و سیمای ساختمان‌ها تأثیرگذار است بلکه با مقنضیات سیاسی-اجتماعی و فرهنگی گسترده‌ای همراه شد که همین پیامدهای آن را پیچیده‌تر و تأثیرگذاری‌اش را بیشتر کرده بود.

اهداف پژوهش:
1. بررسی چگونگی تأثیرات شرایط اقتصادی دوره قاجار بر تحولات شهرهای ایران.
2. بازشناسی الگوهای معماری به­کار رفته تحت تأثیر  تحولات اقتصادی دوره قاجار.

سوالات پژوهش:
1.شرایط اقتصادی و  جریان‌های سرمایه­داری  دوره قاجار تا چه حد بر تحولات شهرهای ایران مؤثر بوده  است؟
2.الگوهای معماری به کار رفته در دور ه قاجار تا چه حد تحت تأثیر شرایط اقتصادی این دوره قرار داشته‌اند؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Economics and Architecture: The Impact of the Economic Situation in Qajar Iran on Architectural and Urban Planning Patterns

نویسندگان [English]

  • Elham Zamani 1
  • Sayed Behshid Hosseini 2
  • Hossein Zabihi 3
1 PhD student in Architecture, Department of Architecture, Faculty of Civil Engineering, Architecture and Art, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 Full Professor, Department of Architecture, Faculty of Architecture and Urban Planning, University of Arts, Tehran, Iran.
3 Associate Professor, Department of Urban Planning, Faculty of Civil Engineering, Architecture and Art, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

 The arrival of capitalism in Iran was accompanied by extensive changes in the economic system. While the structure of the country's production in the early Qajar period was based on the production of agricultural products and handicrafts and its export, recently with serious decline and damage, the country became a major importer from European countries and Russia. Attempts to internalize capitalism failed with the closure of domestic factories, and the inability of the private sector to compete with foreign capitalism led to the profitability of trade based on imports, rents, and the stock market. As a result, the country's architecture and urban planning are focused on two aspects: one is the increase in the population of cities and the need to develop them, which was accompanied by new street construction and the presence of buildings with new functions. An event that led to the land exchange and emphasized the separation of social classes. Second, the indirect impact of foreign capitalism, which led to the presence of European citizens in Iranian cities and intensified the process of acquainting Iranians with the culture and manifestations of Western civilization. The construction of foreign embassies and houses of European character is one of its examples. In this research, with interpretive-historical methods and logical reasoning, the interrelationship between the economic situation and the architectural and urban development developments of Iranian cities in the Qajar period has been studied. A relationship that not only affects the shape of cities and the appearance of buildings, but is also accompanied by broad socio-political and cultural ties that have made its consequences more complex and influential.

Research aims:

1. Examining the economic conditions and specifically the capital flows to what extent on the developments of Iranian cities.
2. Recognizing the architectural patterns used under the influence of the economic developments of the Qajar period.

Research questions:
1. To what extent have economic conditions and specifically capital flows influenced the developments in Iranian cities?
2. To what extent have the architectural patterns used influenced it?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Architecture and Urban Planning of Qajar Period
  • Fund
  • City Shape
  • Economic Developments
اتحادیه، منصوره؛ میرمحمدصادق، سعید. (1384). مراسلات طهران: نامه‌های مباشر میرزاحسین‌خان مبصرالسلطنه از تهران به کاشان. تهران: کتاب سیامک.
اشرف، احمد. (1359). موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران: دوره قاجاریه. تهران: زمینه.
افشار اصل، مهدی؛ خسروی، محمدباقر. (1392). معماری ایران در دوره قاجار، هنر و معماری (۳۶)، صص. ۱۲۰-۱۳۸.
پویان، حسن. (1344). مترجم: مقدمه بر سازمان اقتصادی ایران اوائل قاجار. نوشته: گوین همبلی. بورس (۲۰)، صص. ۴۴-۳۷.
پیران، پرویز. (1381). شورا در ایران: نگاهی آسیب‌شناسانه. فصلنامه رفاه اجتماعی (۵)، صص. ۱۰۲-۷۱.
حبیبی، سیدمحسن. (1373). از شار تا شهر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
خانپور، آرزو و آشوری، محمدتقی. (1388). واردات شیشه در دوره قاجار، پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی (۱)، صص. ۳۶-۱۲
ریاضی، ابوالحسن. (1389). تأثیر تجدد بر سازمان فضایی شهر تهران در اواخر دوره قاجار، تحقیقات فرهنگی ایران (۱۱)، صص. ۱۴۸-۱۲۹.
سالور، قهرمان‌میرزا. (1374). روزنامه خاطرات عین‌السلطنه. تهران: اساطیر.
سعیدی‌نیا، حبیب‌الله. (1383). تاریخ روابط سیاسی، اقتصادی ایران و انگلیس در دوره ناصری (با تکیه بر حوزه خلیج فارس)، تاریخ روابط خارجی (۲۱)، صص. ۱۱۸-۸۹.
شاهدی، مظفر. (1390). رقابت بانک شاهنشاهی ایران با صرافان و بازرگانان ایرانی در دوره قاجار. تاریخ روابط خارجی (۴۶)، صص. ۱۵۸-۱۲۹.
شهواری، ابوالحسن. (1377). بررسی اجمالی موانع رشد تجارت و شیوه‌های معامله در دوره قاجار. مسکویه (پیش شماره ۲)، صص. ۱۰۰-۸۳.
صادقیان، نادعلی. (1389). تأملی تاریخی و حقوقی بر قراردادهای نفتی ایران در عصر قاجار. گنجینه اسناد (۷۹)، صص. ۲۱-۶.
علائی، سیروس. (1390). اولین نقشه رسمی تهران، بازگوی فرهنگ شهری ایران در سده‌ی نوزدهم ایران‌‌شناسی (۵۵)، صص. ۱۴۲-۱۲۰.
علیزاده، محمدعلی. (1388). «تأثیرات اقتصادی نظام سرمایه‌داری غرب بر نظام ایلی عشیرتی ایران از عصر قاجار تا پایان دوره پهلوی اول». بررسی‌های نوین تاریخی (۲)، صص. ۱۲۲-۱۰۵.
عیسوی، چارلز. (1362). تاریخ اقتصادی ایران، مترجم یعقوب آژند، تهران: گستره.
فدایی‌نژاد، سمیه؛ کرم‌پور، کتایون. (1396). «تحلیل اثر تغییرات کالبدی عناصر شاخص محله بر بافت عودلاجان». نشریه هنرهای زیبا (۲۸)، صص. ۷۴-۶۵.
فرهادپور، مراد. (1393). «هگل افق تفکر ماست». اطلاعات حکمت و معرفت، (۳)، صص. ۱۷-۱۱.
قبادیان، وحید؛ رضایی، محمود. (1397). «نخستین میدان مدرن شهر تهران بررسی دگرگیسی تاریخی-فضایی میدان‌های کهن تهران تا دوره مدرن». پژوهش‌های جغرافیای انسانی (۸۶)، صص. ۱۹۶-۱۷۷.
مهدی زاده، جواد. (1398). «شهر و تاریخ: دوره تکوین و شکل‌گیری تهران قدیم». جستارهای شهری(۲)، صص. ۱۳-۲۲.
نادی، زهرا؛ بهشتی سرشت، محسن؛ محمدی، ذکراله و عادل فر،  باقرعلی. (1396). «رشد مناسبات اربابی و تأثیر آن بر زندگی کشاورزان در دوره‌ی قاجار». فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش‌های تاریخی (۳۶)، صص. ۲۹۳-۲۷۷.
هادی‌نژاد، فاطمه. (1397). «اوضاع اجتماعی و اقتصادی رشت در اوایل دوره قاجار تا انقلاب مشروطه». پژوهش‌های علوم انسانی (۲۴)، صص. ۹۶-۷۳.
Foran, J. (1989). The Concept of Dependent Development as a Key to the Political Economy of Qajar Iran (1800- 1925). Iranian studies, Vol 22 (2/3), pp. 5-56.
Piketty, T. (2014). Capital in the Twenty-First Century. Belknap Press: An Imprint of Harvard University Press.