تأملی بر طلسمات دوره قاجار و اهمیت نقش زنان در شکل گیری و گسترش آنها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه پژوهش هنر، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران، ایران.

2 گروه طراحی پارچه و لباس، واحد یزد ، دانشگاه آزاد اسلامی ،یزد، ایران.

10.22034/ias.2021.311734.1779

چکیده

در جامعۀ ایرانِ دورۀ قاجار گرایش به باورهای خرافی و انواع اشیاء اعتقادی ازجمله طلسم‌ها و تعاویذ، بسیار گسترده و عمومی بوده است. مستندات تاریخی گواه بر این است که زنان جامعۀ ایرانی گرایش بیشتر و پررنگ‌تری نسبت به مردان در بهره‌گیری از طلسم و توسل به انواع افسون‌ها داشته‌اند. این نگرش دارای زمینه‌ها، ریشه‌ها و در ادامه پیامدهایی بوده است که پژوهش حاضر به‌دنبال آن است با بررسی ریشه‌ها و پیامدها، به چگونگی شکل‌گیری این نگرش بپردازد و ضمن بررسی شرایط اجتماعی و زندگی زنان در عصر قاجار، فعالیت‌های  ایشان را به‌ویژه در حوزه  تولید و استفاده طلسمات مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. این پژوهش در نظر دارد با بررسی ریشه‌های فرهنگی و اعتقادی، علل گرایش به طلسمات و اوج‌گیری آن‌ها در عصر قاجار را مورد مطالعه قرار دهد. همچنین با تحلیل عوامل اجتماعی و سیاسی این دوران، به تشریح نقش کلیدی زنان در شکل‌گیری و توسعه هرچه بیشتر طلسمات در دوران قاجار بپردازد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که گرایش به خرافات، ازجمله بهره‌گیری از طلسمات، پدیده‌ای رایج در جامعه سنتی بوده است و تمامی افراد جامعه بنابه شرایط اجتماعی و فرهنگی، به میزانی از آن بهره می‌گرفتند. اما مستندات تاریخی نشان از تمایز جنسیتی و گرایش بیشتر زنان به این باورها در عصر قاجار دارد. 
اهداف پژوهش:

شناسایی ریشه‌های فرهنگی، اجتماعی و اعتقادی مؤثر در رواج طلسمات در عصر قاجار.
تشریح نقش کلیدی زنان در گرایش به طلسمات در عصر قاجار.

سؤالات پژوهش:

عوامل فرهنگی و اعتقادی مؤثر در گرایش زنانِ قاجاری به علوم غریبه کدام‌اند؟
اوج‌گیری علوم غریبه و بهره‌گیری از طلسمات چه پیامدهایی در شرایط اجتماعی و سیاسی ایران عصر قاجار داشته است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Reflection on the Talismans of Qajar era and the Principal role of women in their formation and expansion

نویسندگان [English]

  • Azadeh Chakeri 1
  • Abolfazl Davodi Roknabadi 2
  • Mohammadreza Sharifzadeh 1
1 Art research Department,. Islamic Azad university Central Tehran branch. Tehran. Iran.
2 Department of Textile and Clothing Design, Islamic Azad University, Yazd Branch, Yazd, Iran

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Qajar era"
  • "women"
  • "talismans"
  • "superstitions"
  • "social conditions"
اجتهادی، مصطفی. (۱۳۸۲) . دائره المعارف زن ایرانی. تهران: مرکز امور مشارکت زنان.
احتشام‌السلطنه، محمودمیرزا. (1366). خاطرات احتشام السلطان.  به کوشش سید محمد مهدی موسوی. تهران: اطلاعات.
ارفع‌الدوله، میرزا رضاخان. (1378). خاطرات پرنس ارفع. به کوشش علی دهباشی. تهران: شهاب ثاقب با همکاری سخن.
آدمیت، فریدون و هما ناطق. (1356). افکار اجتماعی و سیاسی اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار. تهران: آگاه.
اعتضادالسلطنه، علیقلی‌میرزا. (1370). اکسیرالتواریخ. به اهتمام جمشید کیانفر. تهران: ویسمن.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (1385). روزنامه خاطرات اعتمادالسطنه. با مقدمه و فهارس ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
امان‌الله بن‌فتحعلی شاه قاجار. امان البلیه. ش 665 /ف کتابخانۀ ملی.
امین‌الدوله، میرزا علیخان. (1344). خاطرات سیاسی میرزا علیخان امین‌الدوله. به کوشش حافظ فرمانفرمائیان. تهران: شرکت سهامی کتاب های ایران.
اوستا. (1381). کهن‌ترین سرودهای ایرانیان. گزارش و پژوهش جلیل دوست‌خواه. تهران: مروارید.
اوبن، اوژن. (1362). ایران امروز (1907-1906 م). ترجمه و توضیحات علی اصغر سعیدی. تهران: زوار.
بارنز، الکس. ( 1366). سفرنامه بارنز. (ترجمه حسن سلطانی‌فر). تهران: آستان قدس رضوی.
بروگش، هینریش. (1367). سفری به دربار سلطان صاحبقران. (ترجمه مهندس کردبچه). تهران: اطلاعات
بصیرالملک شیبانی، میرزا محمدطاهر. (1374). روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی. به کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت. تهران: دنیای کتاب.
بل، گرترود. (1363). تصویرهایی از ایران. (ترجمه بزرگمهر ریاحی). تهران: خوارزمی.
بلوکباشی، علی. (1367). "باطل سحر" دائره المعارف بزرگ اسلامی ج 11، تهران: مرکز.
پاتینجر، هنری. (1348). مسافرت به سند و بلوچستان. (ترجمه شاهپور گودرزی). تهران:دهخدا.
پورصالح امیری، مریم. (1397). تاریخ طلسم و تعویذ در ایران (با بررسی منتخبی از آثار موزه ای). تهران: دلیل ما.
پولاک، یاکوب ادوارد. (1368). سفرنامه پولاک. (ترجمه کیکاووس جهانداری). تهران: خوارزمی.
تناولی، پرویز. (1386). طلسم، گرافیک سنتی ایران. تهران: بن‌گاه.
جکسن، آبراهام و. ویلیامز. (1357). سفرنامه جکسن، ایران در گذشته و حال. (ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای). تهران: خوارزمی.
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی. (1371). به کوشش بهاء الدین خرمشاهی. تهران: دوستان و ناهید.
دروویل، گاسپار. (1348). سفرنامه دروویل. (ترجمه جواد محبی). تهران: کتابخانه گوتنبرگ
دلریش، بشری. (۱۳۷۵). زن در دوره قاجار. تهران: سوره مهر.
رحمانیان، داریوش و حاتمی، زهرا. (1392). «سحر و جادو، طلسم و تعویذ و دنیای زنان در عصر قاجار». جستارهای تاریخی. ش 2. صص 27-44.
شایسته‌فر، مهناز و محبوبه شهبازی. (1394). «تطبیق مصادیق اجتماعی زنان در دوره قاجار با جایگاه زن در نگارگری نسخه خطی هزارویک شب». زن در فرهنگ و هنر، دوره 7 ، شماره 4. صص 471-455.
شهری، جعفر. (1378). تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم. قم: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
ژوبر، آمده. (1347). مسافرت به ایران و ارمنستان. (ترجمه محمود مصاحب). تهران: کتاب فروشی چهر.
سپهر، عبدالحسین‌خان. (1368). مرآت الوقایع مظفری و یادداشت‌های ملک‌المورخین. به کوشش نوایی. تهران: زرین.
سحرالعیون. ش 880 / ف کتابخانه ملی.
صالح‌نیا، محمدعلی. (1390). سحر و جادو، هیپنوتیزم، شعبده بازی از دیدگاه شارع مقدس. کرمان: محمدعلی صالح نیا.
طالبی (مازندرانی)، صادق. (1386). ابطال سحر و جادو در کلام معصومین. قم: سبط النبی.
ظهیرالدوله، علیخان. (1362). تاریخ بی دروغ با مقدمه نورالدین چهاردهی. تهران: شرق.
عاملی رضایی، مریم. (1389). سفر دانه به گل، سیر تحول جایگاه زن در نثر دوره قاجار. تهران: تاریخ ایران.
علوی موسوی، مصطفی بن اسماعیل. طلسم شاهی. ش 820 / ف کتابخانۀ ملی.
غلامعلی بن طهماسب میرزا قاجار. جُنگ علوم غریبه و طلسمات. ش 5- 61705 کتابخانه ملی.
فرخزاد، پوران. (۱۳۸۱). کارنمای زنان کارای ایران (از دیروز تا امروز). تهران: قطره.
کنت دوسرسی. (2536). ایران در1839 – 1840. (ترجمه احسان اشراقی). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
کولیور رایس، کلارا. (1362). زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان. (ترجمه اسدالله آزاد). تهران: آستان قدس.
لایارد، سر اوستن هنری. (1367). سفرنامه لایارد در ایران (ترجمه مهراب امیری). تهران: وحید.
موسی پور، ابراهیم (گردآوری و ترجمه). (1387). دوازده+یک؛سیزده پژوهش درباره طلسم، تعویذ و جادو. تهران: کتاب مرجع.
ناشناس. (1371). رساله تأدیب النسوان و معایب الرجال در رویارویی زن و مرد در دوره قاجاریه به کوشش حسن جوادی و همکاران. نیویورک: کانون پژوهش تاریخ زنان ایران و شرکت جهان.
ویشارد، جان. (1363). بیست سال در ایران. (ترجمه علی پیرنیا). تهران: نوین.
ویلز .(1367). ایران در یک قرن پیش. (ترجمه غلامحسین قراگوزلو). تهران: اقبال.
Jackson, A.V. W. (1909). Persia past and present, a book of travel and research, London: MacMillan.
Malcom, N. (1905). Five Years in a Persian Town, London: john Murray.
Merritt- Hawkes, O.A. (1935). Persia- romance & reality, London: Nicholson& Watson.
Shabaz, A d. (1901). Land of the lion and sun (Madison, Wis), pp. 79-80,137.
Wills, C. J. (1886). Persia As It Is, London.