جایگاه ایزد مهر در متون آیینی کهن و سلسله های باستانی ایران و انعکاس آن بر نگاره های اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران

2 گروه تاریخ، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران.

10.22034/ias.2022.331150.1880

چکیده

از زمان‌های بسیار کهن ایزد مهر مورد پرستش اقوام آریایی بود. صفات منحصربه‌فردی که برای این ایزد برشمرده‌اند؛ مانند، دوستی، نور، فروغ، خورشید، عهد و میثاق، وی را خدایی خاص و محبوب برای پرستش قرار داده است. در تاریخ اسطوره‌های ایرانی نیز نقش‌آفرینی در پیروزی فریدون بر ضحاک در هفتمین‌ماه سال و یا آغاز پادشاهی وی را در ماه مهر می‌توان پیدا کرد. مهر خدایی آرام‌بخش، نیکخواه و پشتیبان اعمال و مناسبات شرافتمندانه بوده و برخلاف خدای ورونه که دهشتناک و خشن معرفی شده است، دشمن خشونت و تندی است. مهر ایرانی نیز همان مفاهیم لطف و مهربانی مهر هندی را دربردارد. نام او همواره با مظاهر آسمانی چون خورشید و ستارگان و ماه پیوند خورده است. پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده‌های منابع کتابخانه‌ای به رشتۀ تحریر درآمده است. یافته‌های پژوهش حاکی از این است که ایزد مهر در میان قوم آریایی‌های باستان به‌عنوان خدای بزرگ عهد و پیمان و فروغ روشنایی خورشید از منزلت و مقام سترگی برخوردار بود؛ به‌طوری‌که جایگاه والای این ایزد پس از مهاجرت آنان به هند و ایران در کنار سایر خدایان حفظ گردید. در منابع ودایی ایزد مهر دارای صفات و کارکردهای منحصربه‌فردی است که این ویژگی‌های در مراتب و اشکال دیگری در منابع زرتشتی نمود یافته است و جایگاه ویژه‌ای را برای وی در سلسله‌های هخامنشی تا ساسانیان ترسیم کرده است. نماد مهر در هنر اسلامی به‌خصوص در نگارگری اسلامی نیز تداوم یافته است.
اهداف پژوهش:

بررسی نقش ایزد مهر در ایران باستان.
بررسی جایگاه ایزد مهر نگاره‌های دورۀ اسلامی.

سؤالات پژوهش:

جایگاه ایزدمهر در سلسله‌های هخامنشی تا ساسانیان چگونه بوده است؟
انعکاس جایگاه ایزدمهر بر نگاره‌های اسلامی چگونه است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The place of Izad Mehr in ancient religious texts and ancient dynasties of Iran and its reflection on Islamic paintings

نویسندگان [English]

  • Mohammad Reza Bavandpor 1
  • Nasser Jadidi 2
  • Shokouhosadat Arabi Hashemi 2
1 Department of History, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran
2 Department of History, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Izadmehr
  • Avesta
  • Ain Mehr
  • Vedas
بالاتو، کلوسکا، و دیگران. (1385). دین مهر درجهان باستان. ترجمه: مرتضی ناقب‌فر، تهران: انتشارات ققنوس.
بویس، مری. (1388). جستاری در فلسفه زرتشتی «مجموعه مقالات». ترجمه: سعید زارع و همکاران، تهران: نو.
بویس، مری. (1386). دیانت زرتشتی در دوران متاخر، دیانت زرتشتی، ترجمه: فریدون و همن، تهران: نشرجامی.
بیات، عزیزالله. (1365). کلیات تاریخ تمدن ایران پیش از اسلام. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
بیوار، اده. (1383). تاریخ سیاسی در دوره اشکانیان، تاریخ ایران، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمه: حسن انوشه، چاپ سوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
پریسکوف. (1385). «راه‌های مهرپرستی آغازین» دین مهر در جهان باستان. مجموعۀ گزارش های دومین کنگره بین‌المللی مهرشناسی، ترجمه: مرتضی ثاقب‌فر، تهران: توس.
پوردادود، ابراهیم. (1354). گات‌ها، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
پوردادود، ابراهیم. (1380). یسنا، بخشی از اوستا، تهران: انتشارات اساطیر.
پورداود، ابراهیم؛ مرتضی، گنجی. (1343). آناهیتا، پنجاه گفتارپور داود، تهران: نشر امیرکبیر.
تیمه-پ، توبینگن. (1393). مفهوم میترا در باور آریایی، دین مهر در جهان باستان، مجموعه گزارش‌های اولین کنگره مهرشناسی، ترجمه: مرتضی ثاقب‌فر، تهران: انتشارات توس.
جلالی نائینی، محمدرضا. (1384). توضیح‌الملل، تهران: نشر اقبال.
خدادادیان، اردشیر. (2537). «دین اشکانیان». مجله بررسی‌های تاریخی، شماره76 ، ص320.
داندامایف، محمد. (1386). ایران در دوران نخستین پادشاهان هخامنشی. ترجمه روحی ارباب، چاپ چهارم،  تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
دومزیل، ژرژ و همکاران. (1391). جهان اسطوره‌شناسی. ترجمه: جلال ستاری، تهران: نشرمرکز.
دیاکونف، میخیلویچ. (1351). تاریخ ماد، مترجم: کریم کشاورز، تهران: انتشارات پیام.
رضی، هاشم. (1359). آیین مهر، میترایسم، تهران: انتشارات فروهر.
شجاع دل، علیپور. (1384). «پیشینه مهرپرستی و نیایشگاه مهر و رجوعی مراغه». فصلنامه تاریخ پژوهی، شماره 25-24.
کالج، مالکوم. (2537). پارتیان، ترجمه: مسعود رجب‌نیا، چاپ دوم، تهران: انتشارات سحر.
کومون، فرانتس. (1386). دین مهری، ترجمه: احمد جودانی، تهران: نشر ثالث.
گیرشمن، رومن. (1385). ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه: محمد معین، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
فرای، ریچارد نلسون. (1392). میترا در تاریخ ایران دین مهر در جهان باستان، مجموعه گزارش‌های دومین کنگره بین‌المللی مهرشناسی، ترجمه: مرتضی ثاقب‌فر، تهران: انتشارات توس.
مزداپور، کتایون و همکاران. (1395). ادیان و مذاهب در ایران باستان، تهران: انتشارات سمت.
نفیسی، سعید. (1384). تاریخ تمدن ایران ساسانی، تهران: انتشارات اساطیر.
نجمی، شمس‌الدین. (1384). «مهر، خدای صلح و پیمان»، مجله مطالعات ایرانی، شماره هفتم، نشر دانشگاه شهید باهنر، کرمان.
ورستاندیک، آندره. (1386). تاریخ امپراطوری اشکانیان، ترجمه: محمود به فروزی، تهران: جامی.
ورمازرن، مارتین. (1371) دانشنامه ، مزدیسنا، تهران: نشرنی.
ورمازرن، مارتین. (1383). آیین میترا، ترجمه: بزرگ نادرزاده، چاپ چهارم، تهران: نشر چشمه.
ورمازرن، مارتین. (1393). آیین میترا، تهران: نشر چشمه.
ویل، ارنست. (1393). خاستگاه و سرشت دین میترا «مجموعه گزارش‌های دومین کنگره بین‌المللی مهرشناسی». ترجمه: مرتضی ثاقب‌فر، تهران: نشر توس.
هینلز،جان. (1385). شناخت اساطیر ایران. ترجمه: ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشرچشمه.
یاخوندا، اوترخت. میترا در هند، دین مهر در جهان باستان، مجموعه گزارش‌های دومین کنگره.
یشت‌ها. (1377). تفسیر و تألیف داوود ابراهیم پور. تهران: اساطیر.
یشت‌ها. (1394). تفسیر و تألیف داوود ابراهیم‌پور، تهران: اساطیر.
Anklesaria, E.T.D. (ed). 1913. Danak-u Mainyo – I Khard. Bombay.
Boyce, M.1975 a, A. History of Zoroastrianism: the early period. Vol.I. leiden koln; Brill
Humbach, H. 1959. Die Gathas des Zarathustra. Vol. I. Heidelberg: Carl Winter.
Wiesbaden, 1998, Zamyad Yasht: Yasht 19 of the younger Avesta
Porphyry, 2000, on Abstinance from killing animals (G. clark, Trans) London: Bloomsbury