تحلیل نقوش و تزئینات کتیبه های دوره قاجار در نشانه شناسی از منظر رولان بارت باتاکید بر مسجد سپهسالار و عمارت مسعودیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه هنر، دانشکده فلسفه، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 دانشیار گروه فلسفه، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران. ایران

3 استادیار گروه فلسفه هنر، دانشکده علوم انسانی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

10.22034/ias.2022.335365.1913

چکیده

یکی از آثار با ارزش تاریخی و قدیمی عهد قاجار، تزئین، نقوش و کتیبه‌های نستعلیق است که ریشــه در اعتقادات و باورهای دینی و مذهبی دارند و بازگوکنندۀ هویت و فرهنگ زمانه حاکمیت در شهر تهران است. این پژوهش پیوندی است میان کتیبه‌ها و نقش و نگار عرضه شده در سردر بناها که نشان از اصول حاکم بر نقش‌پردازی دوره قاجار است. روش پژوهش انتخابی، تفسیری-تاریخی است و با مطالعات کتابخانه‌ای در عرصه معماری مسجد، مدرسه و تحولات فرهنگی دوره قاجار و مطالعات میدانی به‌طور مستقیم، تلاش شده تا با آرا و دیدگاه رولان بارت ویژگی‌های نشانه‌شناسی کتیبه‌های بناهای مسجد سپهسالار و عمارت مسعودیه دوره قاجار در شهر تهران به‌عنوان دوره شروع تحولات در معماری را مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرد. نتایج حاکی از آن است که تحول در فرم و اجزای قاب‌ها، برج ساعت، تلفیق درون‌گرایی و برون‌گرایی همه نشانه‌های تأثیرپذیری مستقیم و غیرمستقیم عناصر این‌گونه بناها است. ظرافت و ریزه‌کاری نقوش، کاهش نقوش و شاخه‌هایی نسـبتاً ضـخیم گیاهی اسلیمی و ختایی انتزاعی، استفاده از انواع گل واقع‌گرا و تصویر جدید انسان لباس‌دار، همه نشانه‌هایی از تأثیرپذیری مستقیم تحولات فرهنگی و دانش‌های جدید دوره قاجار است.
اهداف پژوهش:

همگام‌سازی هویت نشانه‌شناسی طراحی معماری با دستاوردهای تاریخی.
بازتعریف اهمیت نشانه‌ها در شناسایی هنر دوره قاجار و ارتقای نقش فرهنگی آموزشی آن در جامعه.

 سؤالات پژوهش:

نشانه‌های کتیبه‌های نستعلیق دوره قاجار چیست؟
نشانه‌های کتیبه‌های نستعلیق دوره قاجار را چگونه می‌توان از منظر نشانه‌شناسی رولان بارت بررسی کرد؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of motifs and decorations of Qajar inscriptions in semiotics from the perspective of Roland Barthes with emphasis on Sepahsalar Mosque and Masoudiyeh Mansion

نویسندگان [English]

  • Manoochehr Rakhshan 1
  • Mohammad Akvan 2
  • Mohammad Shokri 3
1 PhD Student in Philosophy of Art, Faculty of Philosophy, North Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
2 Associate Professor, Department of Philosophy, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
3 Assistant Professor, Department of Art Philosophy, Faculty of Humanities, North Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
احمدی، بابک. (1370). ساختار و تأویل متن، تهران: نشر مرکز.
احمدی بابک. (1371). از نشانه‌های تصویرب به‌سوی نشانه‌های ارتباط دیداری، تهران: نشر مرکز.
اردالن، نادر و بختیار، الله. (1398). حس وحدت، تهران: انتشارات نشر خاک.
بارت، رولان. (1370). عناصر نشانه‌شناسی، ترجمه: مجید محمدی، تهران: الهدی.
بلیلان اصل و همکاران. (1390). «بررسی ویژگی‌های هندسی گره‌ها در تزئین‌های اسلامی از دیدگاه هندسه فراکتال». مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، شماره 6، 96- 83.
بهپور، باوند. (1384). «کتیبه‌نگاری در دوره قاجار (بررسی کتیبه‌های 8 بنای دوره قاجاریه در شیراز و اصفهان)».  هنرهای زیبا، شماره22، 33.
جهان‌بخش، حیدر. (1398). «بازشناسی اصول، مؤلفه‌ها و شاخص‌های فطری سازمان‌بندی شهر اسالمی با رویکرد اجتماعی کالبدی، فصلنامه علمی- پژوهشی، شماره 4، 9.
حاج سید جوادی، سید حسن صدرالدین. (1379). کلک قدسی، سیری در کتابت کلام‌الله مجید، از آغاز تا به امروز، 1 جلد، تهران: انتشارات محراب قلم.
سخاوت دوست، نوشین؛ البرزی، البرز. (1397). «تأملی بر نشانه‌شناسی فضاهای ورودی خانه‌های دوره قاجار شهر قزوین از دیدگاه فردیناندو سوسور، چارلز سندرس پیرس و امبرتو اکو». هویت شهر، شماره 34، 96-79.
شهبازی شیران، حبیب؛ کاظم‌پور، مهدی و حسینی‌نیا، سیدمهدی. (1396). «تحلیل تأثیر اعتقادات عرفان و تصوف بر مضامین و تزئینات کتیبه‌های مسجد کبود تبریز»، نشریه فیروزه اسلام. پژوهه معماری و شهرسازی اسلامی، شماره 4  96-81.
فضائلی، حبیب‌الله. (1350). اطلس خط، اصفهان: انجمن آثار ملی اصفهان.
فضائلی، حبیب‌الله. (1387). تعلیم خط، معماریان، غلامحسین، معماری ایرانی. تقریر کریم پیرنیا، تهران: سروش دانش.
محمدی، رضا؛ رجبی، محمدعلی. (1389). «بررسی کتیبه‌های سردر ورودی منازل تهران از دوره قاجار تاکنون». نشریه نگره، دوره 5، شماره 15، 28-19.
مسعودی، امید علی. (1395). «نقدی بر روش نشانه‌شناسی و تحلیل روایت رولان بارت». فصلنامه علوم خبری، شماره 17.
معتقدی، کیانوش. (1394).کتیبه‌های نستعلیق تهران: نشر تهران.
مقتدائی، علی‌اصغر. (1394). دائره‌المعارف بزرگ خط، تاریخ خط و خوشنویسی، جلد اول، تهران: نشر آراد کتاب.
منشی قمی، قاضی میراحمد. (1352). گلستان هنر، به اهتمام  احمد، سهیلی خوانساری، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
هاتشتاین، مارکوس؛ پیتر، دلیلیس. (1390). اسلام، هنر و معماری. ویراستار هرمز ریاحی. تهران: پیکان.
هال، جیمز. (1389). فرهنگ نگاره‌ای نمادها، در غرب و شرق، ترجمه: رقیه بهزادی، نشر فرهنگ معاصر.
هوهنه گر، آلفرد. (1379). نمادها و نشانه‌ها. ترجمه: علی صلح‌جو، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
هروی، نجیب مایل. (1396). کتاب‌آرایی در تمدن نوین اسلامی، 2جلدف جاپ دوم، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
Barthes, R.(1964). Elements of semiology .trans .Annette lavers & Colin Smith. London: Jonathan Cape
Chevalier ,J. & GHeerbrant, A. (1996). a dictionary of symbols,translate : john bichanan-brown.penguin books
Fehervari, G. (2000). Ceramics of the Islamic world in the Tareq Rayab museum, I.B.Tauris & co. LTd. London
Noth, W. (1990). Handbook of semiotics, broché. Indian university press .September
Porter, V. (1995). Islamic Tiles, Trustees of the Biritish museum by Biritish museum press. London.
Saussure, F. (1983). Course in General Linguistics. Trans. Roy Harris. London: Duckworth
Skaggs, S. (2017). fire signs: a semiotic theory for graphic design . the MIT Press, Cambridge , Massachusetts, London, England.