نقد روانشناسانه ی اشعار ژاله قائم مقامی از منظر رویکرد روانکاوی لکان با تأکید بر آفریننده ی اثر هنری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری ادبیات غنایی،دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید چمران اهواز،اهواز،ایران.

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی،دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز،ایران

3 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی،دانشگاه شهید چمران اهواز،اهواز،ایران

10.22034/ias.2022.332702.1893

چکیده

نقد روانکاوانه، نقدی مبتنی بر روانشناسی جدید از فروید به بعد است. این نقد گرایش‌های گوناگونی را دربرمی‌گیرد. از مطالعۀ آفرینندۀ اثر ادبی و مطالعۀ اثر ادبی گرفته تا مطالعۀ تأثیرات آثار ادبی بر خواننده و نیز چگونگی خلق یک اثر. ژاک لاکان (۱۹۸۱-۱۹۰۱م)، پزشک، روانکاو و فیلسوف فرانسوی با طرح رویکرد «بازگشت به فروید»، زمینۀ منتقدان ادبی به شیوۀ نوین به‌کارگیری روانکاوی در بازخوانی متون ادبی گردید. در پژوهش حاضر، اشعار ژاله قائم‌مقامی بر مبنای رویکرد روانکاوی لاکان مورد بازخوانی قرارگرفته است. مسئله در این پژوهش این است که چگونه می‌توان براساس دوگانگی‌های مشهود مابین امیال شاعر و پایبندی وی به اصول و قوانین اجتماعی و نشانه‌های زبانی موجود در اشعار او، رشد روانی سوژه (شاعر) را تحلیل کرد. مطابق با نظریۀ روانکاوی لاکان، شاعر (سوژه) دچار نوعی دوگانگی یا انشقاق است. سوژه (شاعر)، پس از عبور از مرحلۀ خیالی و ورود به ساحت نمادین، با پذیرش نام پدر به‌سلطۀ اجتماع گردن می‌نهد. ازاین‌رو معشوق که می‌بایست جایگزین مادر (ابژۀ دیگری کوچک) گردد، دارای هویتی موهوم و خیالی ست. فقدان تابوشکنی شاعر (سوژه) و کارکرد مکانیسم دفع امیال در شعر او، از پیامدهای پایبندی وی به هنجارهای اجتماعی و پذیرش نام پدر به‌عنوان مهم‌ترین مؤلفۀ روانی در شعر اوست. یکی از ابعاد مهم در آفرینش اثر هنری نیز بُعد روانشانسانۀ فرد است.
اهداف پژوهش:

بررسی ساختار روانی شاعر (سوژه) به‌عنوان آفرینندۀ اثر هنری و پیگیری نشانه‌های زبانی در اشعار وی، از جهت تبیین مراحل رشد روانی سوژه بر مبنای رویکرد روانکاوی لکان.
بازنمایی هویت موهوم معشوق در اشعار ژاله، و مظاهر دوگانگی و انشقاق موجود مابین امیال و عواطف شاعر و پایبندی وی به اصول و مبانی اجتماع.

سؤالات پژوهش:

آیا گذر از حیث خیالی به ساحت (حیث) نمادین، دارای نشانه‌ها و نمودهای زبانی در شعر شاعر است؟
شاعر به عنوان سوژه، تا چه اندازه اشخاص پیرامون خود را به‌عنوان ابژۀ دیگری بزرگ، جانشین مادر (ابژۀ دیگری کوچک) ساخته است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Psychological critique of Jaleh Ghaem Maghami's poems from the perspective of Lacan psychoanalytic approach with emphasis on the creator of the work of art

نویسندگان [English]

  • Maryam Ashkani 1
  • Parvin Golizadeh 2
  • Mokhtar Ebrahimi 3
1 PhD student of lyric Literature,Faculty of literature and humanities of Shahid Chamran University of Ahvaz,Ahvaz,Iran.
2 Associate Professor,Department of Persian Language and Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz,Ahvaz,Iran
3 Assistant Professor,Department of Persian Language and Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz,Ahvaz,Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jacques Lacan
  • imaginary realm
  • symbolic realm
  • reality
  • another small object
آرین‌پور، یحیی. (1382). از نیما تا روزگار ما، چاپ چهارم، تهران: انتشارات زوّار.
آرنگ، نعیمه. (1389).  «شاعر آینه‌ها (جایگاه ویژه اشیاء در شعر ژاله قائم‌مقامی)»، کتاب ماه ادبیات، س 3، ش 40: 53-48.
ابراهیمی، سیدرضا. (1390). «خوانش شعر «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد» فروغ فرخزاد از دیدگاه تحلیل روانکاوی ژاک لاکان»، فصلنامه‌ علمی- پژوهشی زبان و ادب فارسی- دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، ش 9: 24-1.
پاینده، حسین. (1388). «نقد شعر «زمستان» از منظر نظریه روانکاوی لاکان»، نشریه متن‌پژوهی ادبی (زبان و ادب پارسی)، دوره 13، ش 42: 46-27.
پاینده، حسین. (1399). نظریه و نقد ادبی (ج)، تهران: انتشارات سمت.
پورخالقی چترودی، مهدخت؛ فرضی، سارا. (1390). «بررسی تمنای لکانی در خسرو و شیرین نظامی»، پژوهش‌های ادب عرفانی، ش 19: 78-57.
پوررضائیان، مهدی؛ غلامی، محسن. (1389). «تحلیل شباهت‌ موجود میان نقاشی‌های بیماران روانی و نقاشان بزررگ». نگره، ش14، 71-65.
جلاله‌وند آلکامی، مجید. (1396). «راوی بوف کور در زنجیره‌ی دال‌های بی‌پایان نظم نمادین»، نشریه نقد ادبی و بلاغت، دوره 6، ش 1: 177-159.
حافظ، شمس‌الدین محمد. (1362). دیوان اشعار، تهران: انتشارات بامداد.
حاجی‌زاده، مهین؛ شیدایی، آرزو و حسینی، صدیقه. (1397). «تحلیل نحوه‌ بازنمایی کلیشه‌های جنسیتی در داستان «زوجه‌ احمد» اثر احسان عبدالقدوس»، پژوهشنامه‌ نقد ادب عربی، دوره هشتم، ش 17 (پیاپی 75): 9-57.
زاکانی، عبید. (بی‌تا). کلیات عبید زاکانی، تصحیح پرویز اتابکی، انتشارات زوار: تهران.
دزفولیان، کاظم؛ مولودی، فؤاد و یزدخواستی، حامد. (1388). «نقدی روانکاوانه بر شعر «هملت» شاملو»، مجله ادب پژوهی، دوره 3، ش 9: 87-69.
سعدی، مصلح‌الدین. (1385). کلیات سعدی، به اهتمام محمدعلی فروغی، انتشارات زوّار، تهران.
سنایی، ابوالمجد. (1337). دیوان حکیم سنایی، به کوشش مظاهر مصفّا، انتشارات امیرکبیر: تهران.
شمیسا، سیروس. (1381). انواع ادبی، چاپ نهم، تهران: انتشارات فردوس.
شمیسا، سیروس. (1383). نقد ادبی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات فردوس.
شوالیه، ژان؛ گربران، آلن. (1384). فرهنگ نمادها (ج 1)، ترجمه و تحقیق سؤابه فضایلی، تهران: انتشارات جیحون.
شیری، قهرمان؛ مهری، بهروز و حسینی آبباریکی، سیدآرمان. (1391). «از لاکان تا مولانا (نگاهی به سیر روانی سوژه در آرای مولانا)»، دو فصلنامه علمی- پژوهشی ادبیات عرفانی (علوم انسانی الزهرا)، دوره 3، ش 6: 100-81.
عاملی رضایی، مریم. (1389). «بررسی سیر تحول مضامین مادرانه در شعر چند شاعر زن از مشروطه تا امروز»، مجله پژوهش زبان و ادبیات فارسی، ش 17: 180-151.
قائم‌مقامی، ژاله. (1374). دیوان اشعار، تهران: انتشارات ما.
فرضی، سارا؛ زرقانی، سیدمهدی. (1388). تحلیل انقلاب روحی سنایی براساس نظریه‌ ژک لکان، نشریه‌ جستارهای نوین ادبی، دوره 42، ش 3 (مسلسل 166): 109-87.
فرخ‌زاد، فروغ. (1382). شعرهای فروغ فرخ‌زاد، چاپ دوم، تهران:  نشر نیکا.
فردوسی، ابوالقاسم. (1387). شاهنامه فردوسی، به کوشش عبدالله اکبریان‌راد، تهران: انتشارات الهام.
فنیک، بروس. (1397). سوژه‌ لاکانی، ترجمه‌: محمدعلی جعفری، تهران: نشر ققنوس.
کراچی، روح‌انگیز. (1385). «مشروطه و زنان شاعر»، نشریه‌ رودکی: 51-46.
مختاری، محمد. (1395). هفتاد سال عاشقانه، چاپ سوم، تهران: انتشارات بوتیمار.
موللّی، کرامت. (1398). مبانی روانکاوی فروید- لکان، چاپ دوم، تهران: نشر نی.
مرادی، نرگس؛ تسلیمی، علی و خزانه دارلو، محمدعلی. (1397). «معشوق ایده‌آل (معشوق-مادر، بررسی لکانی عشق در شعر «بر سرمای درون درون» احمد شاملو)»، ادبیات پارسی معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ش 1: 232-207.
نجومیان، امیرعلی. (1391). «عشق متنی (تجربه عشق در کتاب عشق روی پیاده‌رو نوشته‌ مصطفی مستور)»، نقد ادبی، دوره 5، ش 18: 117-97.
نعمت‌اللهی، اکرم؛ میرهاشمی، سیدمرتضی. (1392). «بررسی عشق در داستان لیلی و مجنون مکتبی از منظر لکان»، هفتمین همایش پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه هرمزگان)، دوره 7: 1867-1859.
یاوری، حوا. (1386). روانکاوی و ادبیات (دو متن، دو انسان، دو جهان/ از بهرام گور تا راوی بوف کور)، تهران: نشر سخن.
یزدخواستی، حامد؛ مولودی، فؤاد. (1391). «خوانشی لکانی از شازده احتجاب گلشیری»، مجله ادب‌پژوهی، دوره 6، ش 21: 139-111.
یوسفی، غلامحسین. (1384). «اولین شاعر فمینیست ایران: ژاله قائم‌مقامی»، نشریه حافظ، ش 21: 82-80.
یونگ، کارل گوستاو. (1393). انسان و سمبول‌هایش، ترجمه: دکتر محمود سلطانیه، تهران: انتشارات جامی.