بررسی گفتمان سوره الرحمن از منظر زبان شناسی و نشانه شناسی اجتماعی و انعکاس آن در نگاره های معراج نامه شاهرخی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه زبانشناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

10.22034/ias.2023.383212.2155

چکیده

در قرآن نشانه‌هایی برای اندیشمندان است و می‌توان گفت جنبه‌های کلامی و گفتمانی منحصربه‌فرد این کتاب آسمانی یکی از مصادیق این نشانه‌هاست. این پژوهش با بررسی ویژگی‌های نشانه‌شناختی گفتمان قرآنی از منظر زبان‌شناسی به ارائه و تعبیر برخی  نشانه‌ها می‌پردازد. بدین منظور و از آنجا که سوره الرحمن، عروس قرآن، حاوی گفتمانی خاص و منحصربه‌فرد است. در این پژوهش برخی عناصر فرانقش‌های اندیشگانی، بینافردی و متنی آیات آن که به‌ترتیب از منظر نشانه‌شناختی با زمینه یا موضوع سخن،  فضاسازی شخصیتی و نوع سخن ارتباط دارند، به روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. حضور پربسامد فرایندهای مادی در آیات ابتدایی، فرایند بیانی در تمام طول سوره و فرایندهای وجودی و شناسایی در آیات انتهایی، استفاده از ضمیر دوم شخص مثنی «کُما (شما»، به‌منظور تأکید و جلب توجه مخاطب و استفاده از واژۀ «رب» به جای استفاده از ضمیر اول شخص مفرد  برای اشاره به گوینده یا ارجاع نقشی، از مهم‌ترین نتایج این بررسی است. برخی از مهم‌ترین استدلالات نشانه‌شناختی این یافته‌ها عبارت‌اند از: سیر ارائه مضامین از عناصر عینی و ملموس به سمت عناصر فرادنیوی و اخروی و قیاس میان آن‌ها برای تجسم بخشی به واقعیت دنیای آخرت، تأکید بر مهم‌ترین وظیفه مخاطبان یعنی ایمان به‌وجود خالق توانا، عدم استفاده از قدرت گوینده و ایجاد فضایی برابر میان گوینده و مخاطب برای تصمیم‌گیری براساس تفکر و خرد و نیز تأکید بر یکسان بودن همه انسان‌ها در برابر پروردگار. این مشخصات گفتمانی در کنار سایر مشخصات بی‌نظیر زبان‌شناختی مانند دلنشینی آوایی، نظم‌آهنگ، روابط معنایی و ... باعث تأثیر در عمق جان و خرد شنوندگان کلام وحی می‌شود و آنان را که با تدبر و استدلال به این گفتمان گوش فرامی‌دهند، به تفکر و اندیشه وامی‌دارد. بررسی مضمونی معراج‌نامه شاهرخی و انطباق آن با نگاره‌های موجود در این اثر، بر وجود نشانه شناختی در آن تأکید دارد.
اهداف پژوهش:

پیدا کردن ترتیب ارائه افعال و نقش نشانه‌شناختی آن‌ها و یافتن نقش متناظر آن‌ها.
بررسی نشانه‌شناختی در نگاره‌های معراج‌نامه شاهرخی.

سؤالات پژوهش:

ترتیب ارائه افعال و نشانه‌شناختی در سوره الرحمن چگونه است؟
نشانه‌شناختی چه جایگاهی در نگاره‌های معراج‌نامه شاهرخی دارد؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Examining the discourse of Surah Rahman from the perspective of linguistics and social semiotics and its reflection in the paintings of Shahrokhi's Meraj Nameh

نویسنده [English]

  • Maryam Shahrokhi Shahraki
Department of linguistics, Humanities and Literature Faculty, Payame Noor University, Tehran, Iran

کلیدواژه‌ها [English]

  • Discourse analysis
  • Halliday role-oriented linguistics
  • semiotics
  • Surah Rahman
بوآس، جی و دی ران. (1376). دیرینه زبان‌شناسی عربی. ترجمه سیّد علی میرعمادی. تهران: انتشارات رهنما.
فراستخواه، مقصود. (1376). زبان قرآن. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
رزسگای، فرانسیس. (1382). معراجنامه: سفر معجزه آسای پیامبر(ص). ترجمه مهناز شایسته‌فر، تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
شریفی، حدیث؛ فواد، نجم‌الدین. (1393). «تحلیل نشانه‌شناختی گفتمانی سوره الرحمن (مبتنی بر الگوی تنشی)». پژوهش‌نامه تفسیر و زبان قرآن، 72-47.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن. (1384). مجمع‌البیان فی فسیر قرآن، ج9، تهران: ناسرخسرو.
عرب‌زوزنی، محمدعلی. (1393). «بررسی ساختار وجهی خطبه نهج‌البلاغه براساس فرانقش بینافردی نظریه هلیدی». فصلنامه پژوهش‌نامه نهج‌البلاغه، شماره 7، 32-11.
قائمی‌نیا. علیرضا. (1386). «دانش نشانه‌شناسی و تفسیر در قرآن». مجله قرآن و علم، شماره اول. 160-137.
فرقانی، م. (1382). راه دراز گذار. تهران: فرهنگ و اندیشه.
مطهری، مرتضی. (1381). آشنایی با قرآن، جلد 28. تهران: بنیاد علمی و فرهنگی شهید مطهری.
مهاجر، مهران و نبوی، محمد. (1393). به‌سوی زبان‌شناسی شعر. چاپ بیست و سوم، تهران: انتشارات آگه.
میردهقان، مهین‌ناز، طالب‌لو، علیرضا و رحمان‌پور، رقیه. (1392). تحلیل گفتمان قدرت در قرآن کریم. مجموعه مقالات دومین همایش ملی اعجاز قرآن. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
محققیان، زهرا. (1393). «نشانه‌شناسی لایه‌ای آیات قرآن کریم باتوجه‌به روابط درون‌متنی و بینامتنی». قرآن شناخت، شماره اول، 46-27.
محققیان، زهرا و پرچم، اعظم. (1394). نشانه‌شناسی ارتباطات غیرکلامی در قرآن کریم. تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره 4. صص: 156-129.
محکی، علی‌اصغر و سوزنچی، راضیه. (1391). «نشانه‌شناسی نمادهای بهشت در قرآن کریم». مجله مدیریت فرهنگی، شماره 15. صص: 30-19.
مســـعودی، جهانگیر. (1386). «هرمنوتیک به‌مثابه روش تحقیق در علوم دینی»، پژوهش‌های فلسفی - کلامی، شماره 3 و 4، 22-10.
نجفیان، آرزو، عامری، حیات و قیومی، صدیقه. (1389). «نگاهی نشانه‌شناختی به واژه آیه در قرآن کریم». فصلنامه علمی - پژوهشی نقد ادبی، ش 10. صص: 203-175.
نوری، میرزاحسین. (1408). مستدرک‌الوسائل، ج4، قم: آل‌البیت.
Firth، J. R. (1950). Personality and Language in Society. In Firth 1957: 177-89.
Eggins، S. (2004). An Introduction to Systemic Functional Linguistic. London: Pinter.
Halliday، M. A. K. (1985). An Introduction to Functional Grammar. London: Edward Arnold.
Halliday، M. A. K. (1978).   Language as social semiotic: the social interpretation of language and meaning.  London & Baltimore: Edward Arnold & University Park Press
Halliday، M. A. K. (1994). An Introduction to Functional Grammar، 2nd. ed. London: Edward Arnold.
Halliday، M. A. K. and Matthiessen، C. M. I. M. (2004). An Introduction To Functional Grammare، 3rd ed. London: Edward Arnold.
Larson، M. L. (1998). Meaning-based Translation، A Guide to Cross-Language Equivalence، University Press of America، Inc. Lanham، New York، Oxford.
Malinowski، B. (1923/46) The Problem of Meaning in Primitive Languages. Supplement I to C K، Ogden and I، A. Richards The Meaning of Meaning (8ch edition، 1946). New York: Harcourt. Brace &. World، 296-336.
Martin، J. R. (2000). "Close reading: functional linguistics as a tool for critical discourse analysis". In Unsworth، L (Ed). Researching language in schools and communities.
Thompson. G. (2014). Introducing Functional Grammar. London: Arnold، Third Edition.
Van Dijk، T. A. (1993). Principles of Discourse Analysis". In Discourse and Society، SAGE. (London. Newbury Park and New Delhi)، vol. 4(2): 249-283.