نقش عوامل محیطی و فرهنگی در فرم و ساختار معماری بناهای مسکونی قاجاری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 دانشیار، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه گیلان، رشت، ایران

3 گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

10.22034/ias.2023.401155.2216

چکیده

شکل و فرم فضاهای مسکونی همواره تحت‌تأثیر شاخص‌های مختلفی است که در خانه‌های سنتی به‌خوبی رعایت شده و نقش مهمی در سازگاری با اقلیم و ویژگی‌های منطقه‌ای داشته‌اند. خانه‌های سنتی با محیط طبیعی و فرهنگی هماهنگ هستند؛ از عوامل طبیعی بهره برده و در تقابل با شرایط نامساعد اقلیمی کاملاً موفق بوده‌اند. هدف این تحقیق، شناخت نقش عوامل محیطی و فرهنگی در معماری خانه‌های قاجاری است. در این راستا ۱۰ مورد از خانه‌های کرمانشاه مورد بررسی قرار گرفته‌اند. این تحقیق از نوع کیفی - کمی است و مبتنی بر گردآوری داده‌ها از طریق ابزار پرسش‌نامه و مصاحبه است. روایی پرسش‌نامه از طریق نخبگان تأیید و پایایی نیز از طریق آلفای کرونباخ بالای ۷۰/۰ تأیید شد. جامعه آماری بخش کیفی شامل ۱۸ نفر از خبرگان معماری و کارشناسان میراث ‌فرهنگی بوده که به شیوه هدف‌مند و با اشباع نظری ۱۱ نفر انتخاب شده‌اند. جامعه آماری بخش کمی تحقیق را ۴۶۰ نفر از اساتید و دانشجویان معماری تشکیل داده‌اند. تعداد نمونه براساس جدول مورگان ۲۱۳ نفر است. باتوجه‌به یافته‌های پژوهش در بخش کیفی تأثیر عوامل اقلیمی و زمینه‌ای بر معماری خانه‌های قاجاری کرمانشاه احصاء گردید و در بخش کمی، به‌منظور تعیین اعتبار متغیرهای زمینه‌ای از روش تحلیل عاملی تأییدی استفاده شد. خروجی نرم‌افزار آموس نشان داد تمام بارهای عاملی بالاتر از ۳/۰ هستند، لذا برازش مدل و مسیرها مناسب بوده و متغیرهای برشمرده تأیید گردیدند.
اهداف پژوهش:

مشخص‌کردن تأثیرات عوامل زمینه‌ای و اقلیمی بر فرم و ساختار معماری بناهای مسکونی قاجاری.
شناخت اثرگذاری عوامل فرهنگی، مدرنیزاسیون و معماری غربی بر فرم و ساختار معماری خانه‌های دوره قاجار.

سؤالات پژوهش:

فرم و ساختار معماری خانه‌های قاجاری از عوامل زمینه‌ای و اقلیمی چه تأثیراتی پذیرفته است؟
عوامل فرهنگی، مدرنیزاسیون و معماری غربی بر معماری خانه‌های قاجاری چه اثراتی داشته‌اند؟

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The role of environmental and cultural factors in the architectural form and structure of Qajar residential buildings

نویسندگان [English]

  • Shahram Mohammadiani 1
  • َAmirreza Karimi Azeri 2
  • Hossein Soltanzadeh 3
1 Department of Architecture, Faculty of Architecture and Urban Planning, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
2 Associate Professor, Department of Architecture, Faculty of Art and Architecture, University of Guilan, Rasht, Iran
3 Department of Architecture, Faculty of Architecture and Urban Planning, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Climatic and contextual indicators
  • Architecture
  • Traditional houses
  • Qajar period
برومند سرخابی، هدایت‌الله. (۱۳۸۸). در جست‌وجوی هویت شهری کرمانشاه، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
جعفری، نسرین؛ برنا، رضا، و اسدیان، فریده. (۱۳۹۹). «شبیه‌سازی تأثیر عناصر معماری در کاهش بار سرمایشی داخلی ساختمان در شهر تهران (مطالعه موردی: مناطق ۱۲ و ۲۲)». مجله تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، ۲۰(۵۷)، ۱۸۷-۲۰۴.
جمالی، سیروس و نادیا، خندانی. (۱۳۹۹). «مطالعه تطبیقی ساختار کالبدی خانه‌های سنتی دوره قاجار (نمونه موردی: شهر تهران و تبریز)». مجله شباک، ۶(۴)، ۱۴۳-۱۵۴.
چالشگر، پگاه؛خاکپور، مژگان، و اصغرزاده، علی. (۱۴۰۰). «ارزیابی توسعه معماری و شهرسازی مدرن در معماری خانه‌های قاجاری (موردشناسی: شهر کرمانشاه در منطقه غرب ایران)». مجله جغرافیا و آمایش شهری و منطقه‌ای، ۱۱(۴۰)، ۸۳-۱۰۸.
حائری مازندرانی، محمدرضا. (1398). خانه، فرهنگ، طبیعت: بررسی معماری خانه‌های تاریخی و معاصر، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
حق‌جو، امیر و همکاران. (۱۳۹۸). «سیر تحول اندام‌های اصلی خانه‌های تبریز از دورة قاجار تا اواخر دوره پهلوی دوم،» مجله صفه، ۲۹(۳)، ۱۲۱-۱۴۰.
حق لسان، مسعود؛ مهری، ایرانی و نیکنام، سودا. (۱۳۹۹). «مطالعه سیر تحول ساختار فضایی خانه‌های سنتی ایرانی از بعد کالبدی و ارتباطی با روش نحو فضا (نمونه موردی: خانه‌های دوره قاجاریه و پهلوی تبریز)». مجله مسکن و محیط روستا، ۳۹(۱۷۲)، ۱۷-۳۲.
دبدبه، محمد؛ وایقان، امید و کهیازاده، وحید. (۱۳۹۹). «نقش خانه‌های تاریخی دورة قاجار در جذب گردشگری و جاذبه‌های اکوتوریسم در شهر تبریز با بررسی محوریت توسعه پایدار». مجله شباک، ۶(۳)، ۱۷۰-۱۸۸.
ذاکرزاده، امیرحسین؛ قربانی‌نیا، انیسه. (۱۴۰۱). «تزئینات خانه‌های دوره قاجاریه و تأثیر آن در ایجاد حس مکان (نمونه موردی: خانه‌های مشیرالدوله، مؤتمن‌الاطباء، اعلم‌السلطنه)». مجله علمی مطالعات فرهنگی، ۱۷(۵۲)، ۱۲۷-۱۵۴.
زارعی، هانی؛ رازانی، مهدی و قزلباش، ابراهیم. (۱۳۹۶). «بازشناسی الگوی طراحی خانه‌های تاریخی شیراز در دوره قاجاریه با رویکرد اقلیمی». مجله پژوهش‌های باستان‌شناسی. ۱۳(۷)، ۲۲۵- ۲۴۲.
شاطری وایقان، امید و دبدبه، محمد. (۱۳۹۸). «ساختار معماری خانه‌های تاریخی ایران؛ دورۀ قاجار». مجله شباک، ۵(۷)، ۱۴۹-۱۶۴.
صدیقیان، حسین؛ نیک‌زاد، میثم؛ اشنویی نوش‌آبادی، امیر و قاسمی، الهام. (۱۳۹۹). «تأثیر شرایط اقلیمی بر ساختار و اجزای معماری خانه‌های سنتی منطقۀ گرم و خشک شهرستان خوسف».،خراسان جنوبی. مجله علمی مطالعات باستان‌شناسی پارسه، ۱۴ (۴)، ۱۲۵-۱۴۶.
صنیعی‌پور، حمید؛ فرهاد، شراره و میرزاعلی، محمد. (۱۳۹۶). «واکاوی معماری سنتی دوره قاجار در عمارت دارالحکومه مفخم بجنورد». مجله هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، ۲۲(۲)، ۷۵-۸۶.
طاهری سرمد، فائزه؛ عینی‌فر، علیرضا، و شاه‌چراغی، آزاده. (۱۳۹۸). «مقایسه تطبیقی گونه‌شناسی سازمان فضایی و عناصر کالبدی دوره‌های قاجار و پهلوی خانه‌های سنتی شهر کرمانشاه». مجله پژوهش‌های باستان‌شناسی، ۹(۲۳)، ۱۴۹-۱۶۸.
قاسمیان، عیسی و نصر، طاهره. (۱۳۹۷). «بررسی مطلوبیت فضایی خانه‌های سنتی براساس مؤلفه‌های راندمان عملکردی (مطالعه موردی: خانه‌های دوره قاجار در شهر یزد)». مجله مطالعات محیطی، ۲۳(۲)، ۱۰۷-۱۲۱.
قبادیان، وحید. (1393). معماری دارالخلافه ناصری: سنت و تجدد در معماری معاصر تهران، تهران: نشر پشوتن.
کابلی، احمدرضا و موسوی، سید فائزه. (۱۳۹۸). «بررسی مؤلفه‌های جدید معماری در دوره پهلوی». مجموعه مقالات ششمین همایش ملی شهرسازی، معماری، عمران و محیط‌زیست، 78-۸۹.
کرمی‌راد، سینا؛ بنازاده، بهاره؛ زارعی، هانی، و قزلباش، ابراهیم (۱۳۹۸). «ارزیابی و تحلیل آسایش حرارتی در حیاط خانه‌های تاریخی شهر شیراز در دوره قاجاریه». مجله پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، ۹(۲۰)، ۱۸۳-۲۰۲.
کریمی، علی. (1393). حقیقت‌خانه، رهیافتی به شناخت قدر و منزلت شایسته خانه، رواق نظر، ده مقاله در معماری، مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن، تهران.
کهنمویی، ناهید و سامی، زیبا. (۱۳۹۶). «حیاط در کالبد خانه‌های سنتی ایرانی (دوره قاجار) و تحول آن در کالبد دهه اخیر»، مجموعه مقالات همایش بین‌المللی عمران، معماری و شهرسازی معاصر جهان،صص.104-۱۱۷.
لفافچی، مینو؛ دهباشی شریف، مزین، و اعتصام، ایرج. (۱۳۹۹). «شناسایی و اولویت‌بندی شاخص‌های معماری و فرهنگ باتکیه‌بر کاربرد تکنولوژی در عصر جهانی‌شدن (موردمطالعه: شهر تهران). مجله تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، ۲۰(۵۹)، ۲۵۳-۲۶۷.
محمدزاده، سودابه؛ سلطان‌زاده، حسین و دباغ، امیرمسعود. (۱۴۰۱). بازتاب جنسیت و سبک زندگی در خانه‌های دوره قاجار اردبیل». مطالعات هنر اسلامی، ۱۹(۴۷)، ۵۲۴-۵۴۵.
محمدی، عرفان و مختاری، مهدیه. (۱۳۹۷). «بررسی تأثیر معماری سنتی بر معماری معاصر با نگاه بر معماری شهر کاشان». مجله معمار شناسی، ۱(۲)، ۱-۱۲.
مؤمنی، کوروش؛ عطاریان، کوروش، و قدردان قراملکی، رضا. (۱۳۹۴). «بررسی تزئینات خانه‌های قاجاری شهر قم (مطالعه موردی: خانه شاکری قم)». نگارینه هنر اسلامی، ۷ و ۸: ۱۲۷-۱۴۲.
مؤمنی، کوروش؛ عطاریان، کوروش؛ دیده‌بان، محمد و وصال، مریم (۱۳۹۶). «محرمیت در معماری خانه‌های دزفول (مطالعه موردی: دوران قاجاریه)». مجله جلوه هنر، ۱۰(۲)، ۷۹-۹۲.
نکویی مهر، فاطمه؛  سلطان‌زاده، حسین و میر شاهزاده، شروین. (۱۴۰۱) «مطالعه تطبیقی نقوش غربی و نقوش ایرانی عمارت‌های دوره قاجار موردپژوهی: عمارت باغ عفیف‌آباد شیراز». مطالعات هنر اسلامی، ۱۹(۴۸)، ۶۹۲-۷۱۴.
یزدی، یاسمن؛ مفیدی شمیرانی، سید مجید و اعتصام، ایرج. (۱۴۰۰). «بررسی رابطۀ اجزای کالبدی خانه‌های بومی اقلیم گرم و خشک ایران (مطالعۀ موردی: خانه‌های قاجاری یزد)». مجله علمی باغ نظر، ۱۸(۹۶)، ۵۹-۷۶.
Bodach, S., Lang, W., & Hamhaber, J. (2014). Climate responsive building design strategies of vernacular architecture in Nepal. Journal of Energy and Buildings, 81,227-242.
Mahdi Nejad, J., Sadeghi Habibabad, A., & Lotfi Zadeh, G. (2016). The Necessity of Revitalizing the Traditional Elements Effective on Economic Sustainability and Cost Management (Case Study of Tabatabai's House). Journal of Procedia Economics and Finance, 36, 81-88.