تأثیر اندیشه‌های قرآنی و مضامین شیعی بر معماری اماکن مذهبی اصفهان عصر صفوی:(مطالعه ی موردی مسجد جامع عتیق، شیخ لطف الله، و مسجد حکیم)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، گروه تاریخ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

2 گروه تاریخ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

10.22034/ias.2023.405090.2233

چکیده

دورۀ صفویه با تعیین مذهب شیعه به‌عنوان رسمی در ایران و حمایت از انگاره‌های فرهنگی این مذهب باعث ایجاد تحولات عمیقی در مضامین مذهبی هنرهای مختلف به‌خصوص معماری شد. باتوجه‌به کثرت تعداد مساجد اسلامی ضرورت بررسی تحولات مضمونی در راستای تقویت مذهب مطرح می‌شود. مسجد به‌عنوان یکی از بارزترین سازه‌ها، همیشه موردتوجه مطالعات معماری، اجتماعی و گردشگری بوده است. نحوۀ بنا و ساختمان این سازه‌ی معنوی در به‌کارگیری حد اعلی فن و هنر باعث می‌شود که همیشه شاخص‌ترین نمونه جهت مطالعۀ سیر تحول معماری ایرانی-اسلامی باشد. تأکید این پژوهش بر بناهای تاریخی مانند مسجد جامع عتیق، مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد حکیم می‌باشد که این بناها بیشتر از چه جنبه‌هایی تحت‌تأثیر اندیشه‌های قرآنی و مضامین شیعی واقع شده است. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده‌های منابع کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی انجام گرفته است. یافته‌های پژوهش حاکی از افزایش نسبی مضامین قرآنی و شیعی در مساجد موجود در اصفهان است.
 
اهداف پژوهش:

بررسی تأثیر اندیشه‌های قرآنی و شیعی بر معماری مساجد اصفهان دورۀ صفوی.
مطالعه نحوۀ تأثیرپذیری مساجد اصفهان در دورۀ صفوی از اندیشه‌های قرآنی و شیعی.

سؤالات پژوهش:

 آیا آموزه­های قرآنی و شیعی بر معماری مساجد اصفهان در دورۀ صفوی تأثیر داشته است؟
تأثیرپذیری مساجد اصفهان در دورة صفوی از آموزه­های قرآنی چگونه بوده است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Effect of Quranic Thoughts and Shiite Ideas on the Architecture of the Religious Places of Isfahan in the Safavid Era: (Case Study of Atiq, Sheikh Lotfollah, and Hakim Mosques)

نویسندگان [English]

  • Farhad Anvari 1
  • Faizollah Boushasb Goosheh 2
  • Ahmad Kamranifar 2
1 . Phd student of Islamic history, Department of History, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran
2 Department of History, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran
چکیده [English]

The mosque, as one of the most prominent structures, has always been in the center attention of architectural, social and tourism studies. The construction and type of building of this spiritual structure in the application of the ultimate level of art and technology makes it always the most spectacular example for studying the evolution of Iranian-Islamic architecture. The emphasis of this research is especially on historical buildings such as Jame Atiq Mosque, Sheikh Lotfollah Mosque, and Hakim Mosque, which aspects of these buildings are more influenced by Quranic ideas and Shiite themes.This research has been done using descriptive and analytical methods.
Research purposes: 1. nvestigating the impact of Quranic and Shiite ideas on the architecture of mosques in 2.Isfahan during the Safavid period.
Investigating the influence of Isfahan mosques in the Safavid period on Quranic and Shiite ideas.
Research questions:1. Has there been Quranic and Shia teachings on the architecture of mosques in Isfahan during the Safavid period?
2.How were the mosques of Isfahan influenced by the Quranic and Shiite teachings during the Safavid period?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic Architecture
  • Shiite thought
  • Isfahan architecture
  • Atiq mosque
  • Sheikh Lotfollah Mosque
الاصفهانی، محمّد؛ مهدی، ابن محمّدرضا. (1368). نصف جهان فی تعریف الاصفهان، تصحیح ستوده، تهران: انتشارات امیرکبیر.
افضل‌الملک، غلامحسین. (1380). سفرنامه اصفهان، به کوشش ناصر افشار، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات، کتابخانه، موزه، مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
اهری، زهرا. (1385). مکتب اصفهان در شهرسازی دستور زبان طراحی شالوده شهری، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
بایرن، رابرت. (1950). سفرنامه، ترجمه لیلی امیری، تهران: نشر سرمه.
بلر، جاناتان و بلوم، شیلا. (1391). هنر و معماری اسلامی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر سمت.
پوپ، آرتور. (1387). معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشاری، تهران: نشر اختران.
پیرنیا، محمدکریم. (1380). آشنایی با معماری اسلامی ایران «ساختمان‌های درون‌شهری و برون‌شهری»، چاپ ششم، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.
پیریایی، مهناز؛ آقاداودی، محی‌الدین. (1396). «شناسایی و طبقه­بندی آرایه­های معماری مسجد امام (ره) بروجرد با تأکید بر ویژگی­های ساختاری». دو فصلنامة علمی-ترویجی نگارینه هنر اسلامی، دورة 4، شماره 14، صص: 18-4.
تاورنیه، ژان باتیس. (1383) سفرنامه تاورنیه، ترجمه حمید ارباب شیرانی، انتشارات نیلوفر، تهران.
جوادی آملی، علی. (1381). صهبای حج. قم: مرکز نشر اسراء.
خاک‌زند. مهدی. (1394). درآمدی بر معماری و شهرسازی از منظر قرآن و اسلام. قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص).
رستمی، محسن؛ رستمی، ثریا و یاسری، نگین. (1398). «پژوهشی در تبلور و شکوفایی مضامین و مبانی هنر شیعی در معماری دوران تیموری و صفوی (نمونة موردی: مسجد گوهرشاد و مسجد شیخ لطف‌الله)». معماری‌شناسی، شماره 12، صص: 15-1.
رضایی، عبدالعظیم. (1378). گنجینة تاریخ ایران. جلد 12، تهران: انتشارات اطلس.
رفیعی سرشکی، بیژن؛ رفیع‌زاده، ندا و رنجبر کرمانی، علی محمّد. (1382). فرهنگ مهرازی (معماری). تهران: مرکز تحقیقات و ساختمان و مسکن.
رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم. (1352). آثار ملّی اصفهان. تهران: سلسله انتشارات مجموعة آثار ملی.
سون، سان. (1346). سفرنامه. ترجمه دکتر تقی تفضلی. تهران: بی‌نا.
سودائی، بیتا؛ خانی، حسین. (1398). «آرایه­های نمادین شیعی در مسجد جامع ورامین». هنر اسلامی، 15(34)، صص: 47-71.
شاردن، ژان. (1345). دائرة‌المعارف تمدن ایران سیاحت‌نامة شاردن. ترجمه محمّد عبّاسی. جلد هفتم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
شریعتی، علی. (1359). تاریخ و شناخت ادیان. ج2، تهران: دفتر تدوین مجموعة آثار شریعتی.
شریعت، زهرا. (1386). «تزئینات کتیبه­ای استان مقدّس قم». فصلنامة علمی پژوهشی هنر اسلامی، شمارة 7..
صدر، امیر محمّد. (1381). معماری اسلامی. اصفهان: نشر نوبهار.
طاهر طلوع دل، محمّد صادق؛ مهدی‌نژاد، جمال‌الدین و صادقی حبیب‌آباد، علی. (1395). بازشناسی مانایی ماهیت انگاره­های قدسی در معماری اصیل اسلامی ایران مبتنی بر شناسایی هویت پایدار کالبد مساجد جامع ایرانی. معماری شهری پایدار، شمارة 2، صص: 30-17
عبدالهی‌فرد، ابوالفضل؛ اولادقبا، منظربانو و شکرپور، شهریار. (1398). «تحلیل محتوایی کتیبه­های قرآنی مساجد جامع گوهرشاد مشهد و حکیم اصفهان». مطالعات باستان‌شناسی پارسه، شمارة هفتم، صص: 176-161.
علی‌پور، مرضیه؛ پورمند، حسنعلی. (1395). «تبیین مفاهیم امامت و ولایت در کتیبه­های مذهبی ادوار مختلف بررسی موردی دورة تیموری و صفوی». دو فصلنامه امامت‌پژوهی، شمارة 20، صص: 240-178.
کمپفر، انگلبرت. (1360) سفرنامه کمپفر. ترجمه کیکاووس جهان‌داری. تهران: انتشارات خوارزمی.
کیانی، محمدیوسف. (1374). تاریخ هنر معماری ایران دورة اسلامی. تهران: سمت.
                          . (۱۳88). تاریخ هنر معماری ایران در دورة اسلامی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت)، چاپ سوّم.
ماهرالنقش، محمود. (1376). معماری مسجد حکیم. بی‌جا: بی‌نا.
مبینی، مهتاب. (1395). بررسی تناسبات و تزئینات ورودی مساجد صفوی اصفهان (مطالعة موردی مساجد شیخ لطف الله، مسجد جامع عبّاسی و مسجد چهار باغ). سومین کنگره بین المللی پژوهش­های کاربردی علوم انسانی-اسلامی، گلستان.
محدّثی، جواد. (1376). هنر در قلمرو مکتب. تهران: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
مدد پور، محمّد. (1384). تجلیات حکمت معنوی در هنر اسلامی. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
مطهری، مرتضی. (1387). کلام، عرفان و حکمت عملی. ج 2، تهران: انتشارات صدرا.
معمارزاده، محمّد. (1386). تصویر و تجسم عرفان در هنرهای اسلامی. تهران: انتشارات دانشگاه الزهراء (س).
منتظر القائم، اصغر. (1389). دانشنامه تخت­فولاد. ج1، اصفهان: سازمان تفریحی فرهنگی شهرداری اصفهان.
موسوی گیلانی، سیّد رضی. (1390). درآمدی بر روش‌شناسی هنر اسلامی. تهران: نشر ادیان و مدرسه اسلامی هنر.
نقره کار، عبد الحمید. (1378). معماری مسجد از مفهوم تا کالبد. اصفهان: انتشارات دانشگاه هنر اصفهان.
نقی‌زاده، محمّد. (1386). شهر و معماری اسلامی. تهران: نشر مانی.
هنرفر، لطف‌الله. (1350). گنجینة آثار تاریخی اصفهان. تهران: چاپخانة زیبا.