بازتاب نقش پنج ضلعی منتظم در نقوش هندسی معماری اسلامی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تخصصی معماری، باشگاه پژوهشگران جوان و نخبگان، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران

2 دانشیار معماری، گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

10.22034/ias.2018.91746

چکیده

یکی از ارکان اساسی معماری و تزئینات دوره­ی اسلامی، استفاده از الگوهای هندسی در قالب سطوح تزیینی تحت عنوان "تزیینات هندسی" (گره‌ها) به منظور پوشش و فضاسازیِ بناهای اسلامی، طی قرون مختلف می‌باشد که بدون توجه به علم هندسه، اعداد و ریاضیات، ترسیم چنین گره‌هایی مقدور نمی‌باشد. یکی از این اعداد مقدس که نماد شکوفایی و زندگی بوده و همچنین به واسطه­ی مفهوم و هندسه­ی خویش، نقش مهمی در ساخت گره‌ها داشته است، عدد پنج می‌باشد. از این رو، مقاله­ی حاضر، درصدد بررسی مفهوم هندسه، کاربرد و ارتباط آن، با اعداد و ریاضیات است. تا پس از بررسی عدد مقدس پنج، گره‌هایی را که به واسطه­ی پنج ضلعی منتظم قابل ترسیم می‌باشند، شناسایی کرده و نحوه­ی قرارگیری و میزان حضور آلت‌های تزیینی دیگر را در این گره‌ها بیابد. در انتها، با بررسی آثار موجود در بناهای اسلامی ایران، سعی در، یافت نمونه‌های موردی موفق از آن گره‌ها می­باشد. لذا باتوجه به هدف نهایی، این مقاله به واسطه‌ی بررسی‌های کتابخانه‌ای و به کمک منابع متعدد و مطالعه­ی اسناد خطی-تاریخی، با روش توصیفی-تحلیلی، سعی در بازتاب هندسه و عدد پنج در نقوش هندسی اسلامی را دارد. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد که مجموعاً حداقل 10 نوع گره دارای آلت پنج ضلعی منتظم وجود دارد. که این آلت به دلیل زوایای کند خود، در هیچ یک از "گره‌های تند" حضور ندارد. بر خلاف زوایای کند پنج ضلعی منتظم، شاهد حضور آلت شمسه­ی تند 10، در دوگره، در کنار پنج ضلعی منتظم می‌باشیم و در "گره تند و کند گیوه (موریانه)"، آلت شمسه­ی تند و شمسه­ی کند، بر خلاف عدم هماهنگی زوایای داخلی، به صورت همزمان در یک زمینه، قرار گرفته‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Reflecting the Regular Pentagon Role in Geometric Patterns of Islamic Architecture of Iran

نویسندگان [English]

  • Behnaz Montazer 1
  • Hosein Soltan Zadeh 2
چکیده [English]

One of the fundamental pillars of architecture and Islamic period decorations is using geometric patterns in the form of decorative surfaces named “Geometric decoration” (girih) In order to cover and spacing the Islamic monuments through different ages That without paying attention to geometry science, numbers and mathematics, drawing such girihs is not possible. One of these holy numbers, which is a symbol of flourishing and life, and also due to its concept and geometry, has played a significant role in the construction of girihs, is the number five. Hence, the present paper seeks to study the concept of geometry and its application, its relation to numbers and mathematics. Upon examining the Holy Number five, it identifies girih that can be drawn through a regular pentagon, and find the positioning and presence rate of other decorative motifs in these girihs. Finally, by studying the works in the Islamic monuments of Iran, it tried to find successful examples of those girihs. Therefore, in view of the final goal, this paper, by means of library studies and with the help of various sources and the study of lineal-historical documents, has descriptive-historical, analytical methods trying to reflect geometry and number five in Islamic geometric designs. The results of the research show that there are at least 10 types of girihs with a regular pentagonal motif. Due to its slow angles, it is not present in any of the "sharp girih". Contrary to the slow pentagonal angles, we see the presence of the “sharp Shamse 10” motif in two girih, along with the regular pentagon and in the "slow and sharp girih of the Giveh (Mooryaneh)", the sharp and slow Shamse motif are placed simultaneously in the same context, in spite of the discordance of the inner angles.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Geometry
  • Number five
  • Regular pentagon
  • Geometric patterns
  • Girih
کتاب‌های فارسی
-        ابن خلدون، 1375، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، انتشارات علمی فرهنگی، تهران.
-        ابن سینا، 1986، تسع رسائل فی الحکمه و الطبیعیات، تحقیق و تقدیم از حسن عاصی، بیروت، دار قابس
-        ابوالقاسمی، لطیف، 1385، هنجار شکل یابی در معماری اسلامی ایران، به کوشش محمد یوسف کیانی، انتشارات سمت، تهران.
-        افلاطون، 1367، دوره آثار افلاطون، ج 2، جمهوری، ترجمه محمد حسن لطفی، چاپ دوم، انتشارات گلشن، تهران.
-        افلاطون، 1367، دوره آثار افلاطون، ج 3، تیمائوس، ترجمه محمد حسن لطفی، چاپ دوم، انتشارات گلشن، تهران.
-        افندی، جعفر، 1376، رساله معماریه: متنی از سده یازدهم هجری، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، شرکت توسعه فضاهای فرهنگی.
-        اوکین، برنارد، 1384، معماری تیموری در خراسان، ترجمه علی آخشینی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، تهران.
-        بروک، اریک، 1387، نقوش هندسی در هنر اسلامی، ترجمه بهروز ذبیحیان، انتشارات مازیار، تهران.
-        بوزجانی، ابوالوفا، 1369، النجاره، اننتشارات سروش، تهران.
-        بوزجانی، ابوالوفا، 1389، هندسه ایرانی کاربرد هندسه در عمل، ترجمه سید علیرضا جذبی، انتشارات سروش، تهران.
-        بیرونی، ابوریحان، 1352، التفهیم، به اهتمام جمال الدین همایی، مروی، تهران.
-        پوپ، آرتور اپهام، 1380، شاهکارهای هنر ایران، ترجمه: پرویز ناتل خانلری، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
-        پورنادری، حسین، 1379، شعرباف و آثارش، انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران.
-        تهانوی، محمد علی، 1378، کشاف اصطلاحات العلوم و الفنون، جلد 2، تقدیم از رفیق العجم، فاطمی، تهران.
-        حصوری، علی، 1385، مبانی طراحی سنتی در ایران، انتشارات چشمه، تهران.
-        خوارزمی، محمد بن موسی، 1968، جبر و مقابله، تقدیم و تعلیق از دکتر علی مصطفی مشرفه و محمد موسی احمد، دارالکتب العربی، مصر، قاهره.
-        رازی، فخرالدین، 1382، جامع العلوم ستینی، تدوین توسط سید علی آل داوود، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
-        رئیس زاده، مهناز، مفید، حسین؛ 1391، مبانی معماری سنتی در ایران به روایت استاد حسین لرزاده، انتشارات مولی، تهران.
-        زمرشیدی، حسین، 1365، گره چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران.
-        سامانیان، صمد، 1387، هندسه نقوش اسلامی و آموزش‌های فنی و حرفه‌ای رسمی، موسسه فرهنگی هنری شقایق روستا، تهران.
-        سعید، عصام؛ پارمان، عایشه، 1387، نقش‌های هندسی در هنر اسلامی، ترجمه مسعود رجب نیا، انتشارات سروش، تهران.
-        شمیل، آنه ماری، 1388، راز اعداد، ترجمه فاطمه توفیقی، قم: دانشگاه ایران و مذهب.
-        شوان، فریتیوف، 1384، عقل و عقلِ عقل، ترجمه بابک علیخانی، انتشارات هرمس.
-        فارابی، محمد بن محمد، 1381، احصا العلوم، ترجمه حسین خدیو جم، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
-        قرآن کریم.
-        فره وشی، بهرام، 1352، فرهنگ پهلوی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
-        قربانی، ابوالقاسم؛ شیخان، محمد علی، 1371، بوزجانی نامه، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
-        کاشانی، غیاث الدین جمشید بن مسعود، 1366، رساله طاق و ازج، ترجمه علیرضا جذبی، انتشارات سروش، تهران.
-        کلینی رازی، محمد بن یعقوب، 1365، اصول کافی، نشر دارالکتب اسلامیه، قم.
-        کوهی، ابوسهل بیژن بن رستم کوهی، رساله فی عمل مخمس متساوی الاضلاع فی مربع المعلوم. (رساله-قرن 4)
-        کیانمهر، قباد؛ خزایی، محمد، 1385، مفاهیم و بیان عددی در هنر گره چینی صفوی، کتاب ماه هنر، فروردین و اردیبهشت.
-        لولر، رابرت، 1368، هندسه مقدس: فلسفه و تمرین، ترجمه هایده معیری، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
-        ماهرالنقش، محمود؛ ماهرالنقش، حسن، 1386، نگاهی به کاشی کاری ایرانی، تهران: کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان
-        نجیب اوغلو، گلرو، 1379، هندسه و تزیین در معماری اسلامی: طومار و توپقاپی، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: انتشارات روزنه.
-        نوایی، کامبیز؛ حاجی قاسمی، کامبیز، 1390، خشت و خیال، تهران: انتشارات سروش.
-        نورآقایی، آرش، 1387، عدد، نماد، اسطوره، انتشارات نقد افکار، تهران.
مقاله‌های فارسی
-        آقایانی چاوشی، جعفر، 1384، مقایسه روش‌های ابوالوفا بوزجانی، لئوناردو داوینچی، آلبرش دورر در ترسیم پنج ضلعی منتظم، آینه میراث، دوره جدید سال سوم، صص 1-28.
-        احمدی، عباسعلی، 1385، بررسی کاروانسراهای ناحیه شمال اصفهان- از صفویه تا قاجار، فصلنامه علمی فنی هنری اثر، شماره 40 و 41، صص 81-95.
-        بختیار نصرآبادی، آمنه؛ پورجعفر، محمدرضا؛ تقوایی، علی اکبر، 1394، تحلیلی بر نقش زیباشناسانه هندسه در شکل گیری فضای شهری چهار باغ عباسی، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهری، شماره 17، صص 41-53.
-        بلیلان اصل، لیدا؛ ستارزاده، داریوش؛ خورشیدیان، ساناز؛ نوری، مریم؛ 1390، بررسی ویژگی‌های هندسی گره‌ها در تزیین‌های اسلامی از دیدگاه هندسه فراکتال، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره ششم، صص 83-95.
-        حجت، عیسی؛ ملکی، مهدی، 1391، هم گرایی سه گونه بنیادین هندسی و پیدایش هندسه ایرانی، نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، دوره 17، شماره 4، صص 5-16.
-        رضازاده اردبیلی، مجتبی؛ ثابت فرد، مجتبی، 1392، بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی-مطالعه موردی: قصر خورشید و هندسه پنهان آن، نشریه هنرهای زیبا، دوره 18، شماره 1، ص 29-44.
-        زمانی، عباس، 1352، گنبد دوپوش تزیینی در آثار تاریخی اسلامی ایران، هنر مردم، شماره 131، صص 43-53.
-        سلطان زاده، حسین، 1394، برخی علل اهمیت یافتن صورت‌های هندسی و بازتاب آن در معماری و شهرسازی تاریخی، نامه معماری و شهرسازی، شماره 14، صص 157-173.
-        عبدلی آشتیانی، اسدالله، 1389، امامزادگان و تکیه زاغرم تفرش، جاویدان میراث وقف، شماره 71، صص 178-191.
-        قربانی، نعیمه، 1388، شهرستانک، رشد آموزش تاریخ، دوره دهم، شماره 4، صص 54-55.
-        منتظر، بهناز؛ سلطان زاده، حسین، 1396، بازتاب ترسیمات هندسی ریاضیدان ایرانی، ابوسهل بیژن بن رستم کوهی در نقوش هندسی معماری، چهارمین کنفرانس ملی معماری و شهرسازی-پایداری و تاب آوری، از آرمان تا واقعیت، صص 1-11.
-        مهدی زاده سراج، فاطمه؛ تهرانی، فرهاد؛ ولی بیگ، نیما، 1390، به کارگیری مثلث‌های هنجار در محاسبات ریاضی و پیاده سازی هندسه در ساخت و اجرای معماری سنتی ایران، نشریه مرمت آثار و بافت‌های تاریخی و فرهنگی، شماره اول، صص 15-26.
-        ولی بیگ، نیما؛ توکلی، شفق؛ خدادای، نفیسه، 1395، بررسی ویژگی‌های حسابی و هندسی در ساختار اجرایی کاشی‌های مسجد خیاط‌ها و نیم آورد اصفهان با نگاه به بهینه سازی مصالح مصرفی، مجله باغ نظر، شماره 38، سال سیزدهم، صص 26-13.
کتاب‌های لاتین
-        Akkach, S. (2005), Cosmology and Architecture in Premodern Islam, State University of New York Press, New York.
-        Durrer, A. (1525), Underweysung der Messung mitdem Zirckel und Richtscheyt, Nurnberg
-        Eves, H. (1990), An Introduction to the History of Mathematics, Sixth edition, Brooks Cole, New York.
-        Fourrey, E. (1924), Procedes originaur de constructions geometriques, Paris
-        Rasental, F. (1970), Eilhard Wiedeman, Aufsatze Zur Arabischen Wissenschaft Geschichte, Vol. 1, New York, G. Qlms.
-        Rogers, E. (2008), Islamic Mathematics. Urbana, IL: University of Illinois at Urbana Champaign.
-        Rose, N. (2014), the Golden Mean and Fibonacci Numbers.
-        Vitruvius. (2006), the Ten Books on Architecture. Edited by Morris Hicky Morgan. London: Harvard University Press.
مقاله‌های لاتین
-        Bonner, J. (2012), Creating Non-Systematic Islamic Geometric Patterns with Complex Combinations of Star Forms. Available from:
-        Embi, M. R. Abdullahi, Y. (2012), Evolution of Islamic Geo